Oekraïne is momenteel een geopolitiek strijdtoneel tussen het Westen en Rusland waarbij Poetin door de media gezien wordt als een nieuwe Hitler. Maar wat willen de grootmachten precies?

Hoe je het ook wendt of keert, in Oekraïne is allang een complete grond- en luchtoorlog aan de gang. Dat wil zeggen, via kabels onder de grond en via de ether woedt al maanden een heftige propagandaoorlog in de media, waarbij de aanvallende stellingen langzamerhand overvol beginnen te raken. Poetin wordt als de nieuwe Hitler afgeschilderd en de Russen als imperialisten die na een tussenstop op de Krim vol goede moed doormarcheren naar Oekraïne en de Baltische staten.

De VS werpt zich daarentegen op als leider van de vrije wereld, als hoeder van de soevereiniteit van het nieuwe regime in Kiev. Territoriale onschendbaarheid is kennelijk weer een belangrijk op te houden principe voor Washington. Even afgezien van dit beeld, de dreiging is realistisch genoeg. Op de rol staat een keiharde burgeroorlog tussen prowesterse en pro-Russische nationalisten, mogelijk gevolgd door een Russische invasie en NATO ingrijpen om de balans te laten overhellen naar de gewenste partij.

De spanning wordt, volgens de VS, veroorzaakt door de toenemende macht van pro-Russische “seperatisten” en Russische “saboteurs” in het oosten van Oekraïne. Het land beschuldigt Rusland ervan Oekraïne te destabiliseren, door Russische special forces op te dragen strategische plaatsen en installaties in te nemen, sabotage acties uit te voeren en demonstranten tegen Kiev te radicaliseren.

De belangrijkste motor achter de instabiele politieke situatie is niet dat demonstranten, al of niet geholpen door special forces, zich afkeren van het regime in Kiev. De oorzaak is uiteraard gelegen in dat regime zelf en hoe het aan de macht is gekomen. Er is kennelijk snel vergeten dat deze interim-regering zichzelf aangesteld heeft in een coup tegen een democratisch stelsel dat een zeer wankel evenwicht tussen belangen van west en oost Oekraïne in stand hield.

Fuck you!

Dat evenwicht is verstoord door de coupplegers, een kongsi van westers georiënteerde optimisten, liberalen, nationalisten en neofascisten, die hun strategie onomwonden en openlijk coördineren met Berlijn en Washington. Het is in die zin redelijk opportunistisch de Russen van destabilisering en inmenging te beschuldigen en zo verantwoordelijk te maken voor de excessen na de staatsgreep.

De nieuwe regering heeft het oosten eigenlijk nooit echt in handen gehad. De democratie, die zij vernietigde met westerse hulp, was een fragiel compromis tussen west en oost. Met de coup braken ze niet alleen de gekozen Janoekovitsj regering af, maar maakten zij feitelijk ook een “fuck you” gebaar naar het pro-Russische oosten. De Amerikaanse ex-ambassadeur in Oekraïne, Steven Pifer, bracht daar een veelzeggende legitimatie voor naar buiten: de regering maakte volgens hem gebruik van enige constitutional shortcuts om de vers ontstane situatie legaal te maken. Daar dacht men in het oosten al heel snel verder weinig aan te zullen hebben.

Of Kiev wel de belangen van alle Oekraïners vertegenwoordigt, is een kwestie die niet eens meer wordt bepaald door twijfel. Gekozen parlementsleden van de partij van de verdreven president Janoekovitsj, vaak vertegenwoordigers uit het pro-Russische oosten van het land, zijn door de straten van Kiev getrapt. Oppositie kandidaten met een pro-Russische achtergrond die zich sterk maken voor de aanstaande verkiezingen in mei, worden in elkaar geslagen. Protestanten worden tot terroristen bestempeld en met militair “anti-terreur” geweld tegemoet getreden. Waarschijnlijk zijn er geen special forces nodig de mensen in het oosten te mobiliseren.

Het is niet duidelijk wat de pro-Russische militanten en anti-Kiev demonstranten precies willen, ook al worden zij door de westerse media steevast “seperatisten” genoemd om het gevaar voor de territoriale integriteit te benadrukken. In ieder geval zien zij in deze regering geen legitiem centraal gezag, dat is wel duidelijk.

Aansluiting bij Rusland, zoals de meerderheid van de bevolking op de Krim wenste, is een optie die  bij een deel van de bevolking op navolging kan rekenen. Maar waar op de Krim in no-time een referendum uit de grond werd gestampt, zijn die plannen in de oostelijke gebieden vooralsnog niet van de grond gekomen. Een andere mogelijkheid is in te zetten op autonome regio’s binnen Oekraïne, constitutioneel stevig verankerd in een federale staat, zodat de bevochten autonomie niet zonder meer ongedaan gemaakt kan worden. Dat lijkt in ieder geval de meest haalbare optie. In werkelijkheid zullen de wensen van de lokale bevolking ondergeschikt zijn aan de wil van de grootmachten.

Slimme diplomatie

Hoewel in de westerse media anders voorgesteld, speelt Rusland in feite met verve de rol van afwachtende natie, die inzet op coördinatie in internationale instituties en overlegrondes. Rusland bracht bijvoorbeeld recent de zaak van de etnische Russen in Oekraïne onder de aandacht van de VN Veiligheidsraad. Ook na de lancering van de Nationale Garde om de onlusten in het oosten te stoppen, reageerden de Russen met een verklaring gericht aan de internationale partners. Men noemde de acties “anticonstitutioneel” en mogelijk “leidend tot een catastrofe”. De gebeurtenissen zouden erop duiden dat het regime in Kiev “een persistente onwil toont voor de belangen van de Russisch sprekende bevolking en dialoog”.

Poetin heeft in een verklaring Obama opgeroepen zijn invloed te gebruiken om een mogelijke burgeroorlog af te wenden. Daarmee suggereert hij dat Obama een flinke vinger in de pap heeft bij het nieuwe regime en versterkt hij het beeld alsof de Russen feitelijk aan de zijlijn staan. Daar zit uiteraard een kern van waarheid in, maar in het kader van beeldvorming is het ook wel heel slim uitgedokterd. Zo maakt hij Obama verantwoordelijk voor de gevolgen van de staatsgreep, die de VS juist Rusland in de maag willen splitsen.

Volgens sommige analisten zou deze tactiek niet meer dan een publiciteitsstunt zijn om zich in te dekken in het internationaal recht. Volgens anderen is het een slimme strategische zet. Multilaterale besprekingen en onderhandelingen die naar een verzoening leiden, waarbij aan alle partijen recht wordt gedaan, zouden wel eens het pad naar een federaal Oekraïne kunnen volgen, hopen de Russen. Volgens Amerikaanse Internationale Betrekkingen specialist Fred Kaplan zou het erop lijken alsof de kaarten inderdaad in het voordeel van de Russen geschut worden.

Van Wladiwostok tot Lissabon

Rusland’s programma is normaal gesproken helder: tenminste wil zij te maken hebben met een niet-gebonden Oekraïne, dat in het gunstigste geval als een federale staat is georganiseerd. Dat betekent dat het land geen lid van de NAVO of van de EU zou moeten kunnen worden en in het oosten autonome regio’s bezit, waarin de rechten van de Russisch sprekenden worden gegarandeerd. Op die wijze zou Oekraïne gemakkelijker in de Russische invloedssfeer getrokken kunnen worden.

Oekraïne is voor Rusland een belangrijk transitland. Meer dan zestig procent van het gas dat naar Europa wordt getransporteerd gaat via Oekraïense pijpleidingen, maar ook strategisch zien de Russen het land als een verbindingseenheid tussen Europa en de Euraziatische ruimte. In de marktruimte tussen Wladiwostok en Lissabon zou Moskou een centrale positie innemen, als beheerder van gas en olie lijnen. Financieel-economische belangen hebben de Russen ook. Inmiddels staan enorme investeringen, leningen en onbetaalde gasrekeningen ter waarde 2,2 miljard euro uit in Oekraïne.

Rusland is in die zin gebaat bij een stabiel Oekraïne, niet bij burgeroorlog. De Russen hebben dus veel te verliezen met directe bemoeienis, ook omdat dat een duidelijke casus belli zou opleveren waarop de “internationale gemeenschap” eensgezind negatief zou kunnen reageren. Er is ook een precedent: de Oranje revolutie. Toen Janoekovitsj in 2004 voor de eerste keer van zijn privileges werd ontdaan en na een straatrevolte werd vervangen door de prowesterse Joesjenko en Timosjenko, reageerde Rusland kalm en ingetogen. Waarom zou het land dat niet weer doen?

Rode lijn

Toch zijn er een paar belangrijke verschillen in relatie tot de situatie van een decennium geleden. Het Krim precedent heeft laten zien dat de Russen een duidelijke “red line” hebben getrokken voor verdere expansie van westerse invloed aan hun grenzen. De sterke nadruk op Oekraïens nationalisme bij het nieuwe regime – dat ultranationalisten, neofascisten en andere Russenhaters herbergt – is ook een potentieel escalerende factor. Het regime in Kiev voert het niveau van dreiging voor de etnische Russen en hun vertegenwoordigers aardig op, en dat kan niet anders dan tot druk op Rusland leiden.

In zijn artikel Sources of Russian conduct beweert Council on Foreign Relations (CFR) president Richard Haass dat de nationalistische propaganda rond bescherming van de Russisch sprekenden voor intern Russisch gebruik is. Poetin noemt het betwiste gebied al “Nieuw Rusland”, zich baserend op de historische realiteit dat het oosten tot 1920 honderden jaren lang tot Rusland behoorde. Aangezien ook de meerderheid van de Russen de wens heeft geuit weer een grootmacht te zijn en binnenlandse problemen zo naar de achtergrond verdrongen kunnen worden, zou Poetin zich zo laten aandrijven de imperialistische kaart te spelen, vindt Haass.

In 2008 steunden de Russen inderdaad in Zuid-Ossetië seperatisten tegen Georgië, waar op dat moment eenzelfde soort regime aan de knoppen van de macht zat als nu in Kiev zit. Het is duidelijk dat Rusland aan de eigen grens geen anti-Russisch, sterk prowesters regime tolereert, zeker niet als dat etnische Russen bedreigt. Poetin heeft inmiddels al van het parlement een volmacht tot gebruik van militair geweld in Oekraïne ontvangen, indien speciale omstandigheden dat nodig maken.

Waarschijnlijker is dat hij die volmacht voornamelijk gebruiken wil om als drukmiddel in te zetten in de onderhandelingen. In weerwil van westerse beelden over een grenzeloze imperialistische dictatuur, zal een geweldloze oplossing die recht doet aan veiligheidsbelangen van de Russen en de culturele belangen van de etnische Russen in Oekraïne, onmiskenbaar de voorkeur hebben. Uiteraard moet iedereen er dan wel van doordrongen zijn dat Rusland niet meer met zich laat sollen.

Domme arrogantie of planning?

Toen Rusland de kwestie in de Veiligheidsraad bracht, maakten de VS en Groot Brittannië gebruik van de mogelijkheid de Russen nog een keer keihard te kapittelen in plaats van serieus in te gaan op hun verzoek. Het is, gezien de recente ontwikkelingen in het oosten, de vraag wat men dacht te bereiken met deze vernederingspolitiek.

Sommigen, zoals ex-MI5 agente Annie Machon, denken dat het westen zich heeft verkeken en de reacties van etnische Russen heeft onderschat. Ook uit het artikel van CFR president Haass spreekt arrogante overwinnaars retoriek, als hij Rusland aanwrijft de Koude Oorlog te hebben verloren, zodat ze niet moeten zeuren dat “we” aan hun grenzen staan. Toch is het nauwelijks te geloven dat de beleidsmakers in de VS echt verbaasd zijn over de weerstand van Russisch sprekenden.

Waarschijnlijker is dat de planners in het westen wél hebben geweten – men zal er zeker “contingency planning” op los hebben gelaten – dat er een reactie in het oosten zou volgen, een gebied dat zich nu niet meer democratisch vertegenwoordigd weet. Het ligt in de lijn der verwachting dat het State Department inzet op beheersing van het conflict via steun aan het Oekraïense leger en onderhandelingen met de Russen. Maar ook valt volgens sommigen niet uit te sluiten dat Washington er niet voor terug zou deinzen Moskou in een lange uitputtende oorlog te slepen om een herhaling van het Afghanistan debacle te creëren.

Sources of American conduct

De VS heeft een exact omlijnd doel voor ogen, uitgesproken in de National Security Strategy, een rapport waarin de regering haar buitenland beleid formuleert. Men wenst een “verantwoordelijk” Rusland en ondersteunt “de soevereiniteit en territoriale integriteit” van Rusland’s buurlanden (p. 11). Een verantwoordelijk Rusland is een land dat meegaat met de belangen van de VS en zich rekenschap geeft dat haar buren onder een Amerikaanse paraplu worden beschermd

In de praktijk betekent dat een ondeelbaar Oekraïne onder supervisie van prowesterse oligarchen en politici als ‘gas koningin Timosjenko’ en een lidmaatschap van de NAVO. Financieel-economisch moet de Oekraïense economie onder controle van het IMF staan, zodat met een beleid van privatisering partnerschappen kunnen worden afgedwongen met inheemse kleptocraten, die de rijkdom onder zich verdeeld hebben. Inmiddels heeft de VS 1 miljard dollar toegezegd en is het IMF met een noodlening van 27 miljard over de brug gekomen.

De achterliggende beleidslijn valt te halen uit publicaties van denktanks en individuen die een grote invloed op het beleid uitoefenen. Het belangrijkste doel is exact tegengesteld aan wat de Russen willen. De VS wenst een uitbreiding van de Russische invloedssfeer en economische integratie, van Europa tot Eurazië, zoveel mogelijk te bestrijden door een “cordon sanitaire” van bevriende landen om Rusland aan te leggen. De oude containment politiek kan daarvoor weer tot leven worden gewekt (Haass). Het is de bedoeling ervoor te zorgen dat Rusland – in de woorden van Obama – “een regionale macht” blijft zonder ooit uit te kunnen groeien tot “rivaal van de VS” (beweert ex-staatssecretaris van Defensie Wolfowitz).

Een nieuwe Koude Oorlog wordt niet uit de weg gegaan, gewapend conflict blijft een optie. Op zichzelf zou artikel 5 van het NAVO handvest (een aanval op één is een aanval op allen) geen mogelijkheid bieden in te grijpen bij een Russische invasie. Oekraïne is geen lid. Maar, suggereert Janine Davidson, senior fellow van CFR, dat is wél mogelijk als een aanval wordt gedaan op één van de Baltische staten. We zouden daaruit kunnen destilleren dat een gefabriceerde dreiging, of zogeheten False Flag Operation, in de Baltische staten zou kunnen voorafgaan aan militaire NATO inmenging in Russische randstaten.

Fragiel akkoord

Besprekingen tussen Rusland, Oekraïne, de VS en de EU in Geneve hebben 17 april jl. tot een akkoord geleid. De paramilitairen in het oosten van Oekraïne worden ontwapend, de OVSE zal daar op toezien. In ruil daarvoor kunnen Rusland en de etnische Russen een plan voor decentralisatie tegemoet zien.

Hoewel de Nederlandse media spreken over een verrassing, was dat voor ingewijden waarschijnlijk anders. Interim-president Oleksandr Turchynov verklaarde onlangs al dat zijn regering open zou staan voor een wijziging van het bestuurlijke systeem en omvorming naar een federaal stelsel met aanzienlijke autonomie voor de regionale districten. Zo blijven de grenzen intact – de wens van de Amerikanen – maar krijgen de oostelijke districten meer te zeggen over hun eigen buitenlandbeleid, zoals de Russen graag zien. Aansluiting bij NAVO of EU is dan uitgesloten, maar er blijft wel genoeg ruimte voor westerse partners om via de IMF gemonitorde centrale regering belangen in Oekraïne te verwerven.

De zwakte in het akkoord ligt in de vraag of de OVSE in staat zal zijn ook inderdaad de oostelijke regio’s te ontwapenen. Obama neemt alvast een voorschot op mislukking en dekt zich in door de Russen impliciet te beschuldigen van onbetrouwbaarheid. Openlijk uit hij zijn twijfels of de Russen in staat zullen zijn hun “ontwrichtende politiek” in te ruilen voor “constructieve actie” (NOS journaal, 18 april 2014). De Russen zullen voor mislukking verantwoordelijk worden gesteld en de westerse media zullen, net als tijdens de Krim crisis, roepen om harde maatregelen.

Niemand kan voorspellen hoe de paramilitaire groepen en protestanten in het oosten van Oekraïne zich zullen houden en wat daar dan weer de reacties van de regering in Kiev op zullen zijn. Het is niet waarschijnlijk dat zij zonder direct gevoelde garanties hun wapens inleveren. Het wachten op verkiezingen en uitvoering van plannen voor decentralisering zou wel eens te lang kunnen duren.

Het is zonder meer mogelijk dat beide partijen in Oekraïne, of andere landen zoals de Baltische staten en Polen, de twee grootmachten dieper in een gewapende burgeroorlog willen betrekken. De VS zou daar volgens het cynische ‘Afghanistan 1979-88 scenario’ meer baat bij hebben dan de Russen. Maar wellicht zal ook Poetin zich door binnenlandse krachten gedwongen voelen bedreigde broedervolkeren te helpen, en zich toch in een ongewis avontuur storten.

Het akkoord lijkt een goede pragmatische oplossing door de matigende werking van de EU op de Amerikaanse hardliners. Maar krachten van onderaf, niet direct betrokken bij sluiten van het akkoord, zouden zomaar een kettingreactie van escalatie kunnen losmaken. Daarnaast blijft de grote kloof tussen de wens van de Russen een spilfunctie te vervullen in een grote Euraziatische ruimte en de wil van de VS dat koste wat kost tegen te houden, spanningen uitlokken. In Oekraïne of in een naburige regio.

Hector Reban