Deskundige: ‘Geen aanwijzing voor politieke processen in Rwanda’

Twee van genocide verdachte personen mogen niet aan Rwanda worden uitgeleverd. De rechtbank in Den Haag heeft dit vrijdag besloten omdat in Rwanda geen eerlijk proces is gegarandeerd. Merkwaardig genoeg bevat het door de rechter geraadpleegde deskundigenrapport lovende woorden over het rechtssysteem in Rwanda.

     door Jos van Oijen

De voorzieningenrechter van de rechtbank in Den Haag besloot op 27 november dat twee Nederlandse genocide-verdachten niet aan Rwanda mogen worden uitgeleverd omdat rechtsbijstand in dat land onvoldoende is verzekerd. In 2014 oordeelde de Hoge Raad dat er geen bezwaren zijn tegen hun uitlevering. Maar een deskundigenrapport was aanleiding voor een nieuwe beoordeling. Het rapport zou aantonen dat de verdachten niet kunnen rekenen op een eerlijk proces in Rwanda. Ironisch genoeg wordt in dat rapport juist lovend geschreven over het huidige rechtssysteem in Rwanda.

  Nieuw rechtssysteem

Na de genocide in Rwanda in 1994 lag het hele land in puin. Van het justitiële apparaat was letterlijk niets overgebleven. De weinige rechters en advocaten die de genocide hadden overleefd, waren naar het buitenland gevlucht. De gerechtsgebouwen waren kapot geschoten, de archieven vernietigd en geld voor de wederopbouw was er niet. Het genocidale regime was naar Zaïre (Congo) vertrokken met medeneming van de staatskas. Alle goederen, inclusief typemachines, tafels en stoelen, waren geplunderd. In de jaren na de genocide werd het internationale Rwanda Tribunaal opgetuigd door de Verenigde Naties waar een relatief klein aantal genocidezaken is behandeld.

Met vallen en opstaan en veel Nederlandse ontwikkelingshulp, is intussen een nieuw rechtssysteem opgebouwd in Rwanda. Rwandese rechters zijn getraind door Nederlandse rechters, er zijn nieuwe rechtbanken gebouwd met Nederlandse steun en er kwam een moderne gevangenis om genocideplegers te huisvesten naar internationale maatstaven. Met behulp van buitenlandse deskundigen is er nieuwe wetgeving tot stand gekomen en werd overeengekomen dat de doodstraf niet zou worden toegepast bij uitleveringszaken. In 2011 was de situatie zodanig verbeterd dat de eerste genocide-verdachten konden worden overgedragen.

Omdat niet alles meteen gladjes verliep, worden de rechtszaken in het buitenland nauwlettend gevolgd door zowel deskundigen als mensenrechtenorganisaties. De meeste kritiek is afkomstig van strafadvocaten die de verdediging voeren van genocide-verdachten. Zij vinden dat de rechters in Rwanda niet onafhankelijk zijn, dat er politieke schijnprocessen worden gevoerd en dat oppositieleden met valse beschuldigingen de mond gesnoerd worden. Hun cliënten zouden zelfs in levensgevaar worden gebracht als zij worden uitgeleverd.

  Rapport Witteveen

Maar afgelopen zomer verscheen een deskundigenrapport van Martin Witteveen. Witteveen is een Nederlandse expert die de genocide-processen in Rwanda heeft gevolgd en adviseert over uitleveringszaken. In zijn rapport schrijft Witteveen dat het rechtssysteem in Rwanda prima functioneert. ‘In de uitleveringszaken die ik heb meegemaakt’, schrijft Witteveen, ‘is gebleken dat Rwanda een goed functionerend rechtssysteem heeft dat in staat is om overgedragen genocide-zaken te onderzoeken, te behandelen en te beoordelen volgens de internationale normen, en waarbij de rechten van de verdachten op een eerlijk proces in acht worden genomen.’

De rechters en de officieren van justitie in Rwanda zijn volgens Witteveen professioneel, kundig en onafhankelijk. Hij schrijft verder dat er geen enkele aanwijzing is dat de verdediging wordt tegengewerkt. Over de vaak gehoorde beschuldigingen van ‘politiek gemotiveerde schijnprocessen’ schrijft hij:

‘Ik wil vooral benadrukken dat mijn waarnemingen tijdens de zittingsdagen geen enkele aanwijzing hebben opgeleverd dat de verdachten als politieke tegenstanders van de regering worden beschouwd die moeten vrezen voor hun veiligheid. Noch heeft politiek een rol gespeeld in de procedures. Ik heb in de rechtszaal nooit gehoord of gezien dat de verdachten of advocaten iets van dien aard naar voren brachten of dat zij suggereerden dat hun leven of dat van hun gezin in gevaar was. Het is voor iedereen duidelijk dat ze ongedeerd zijn en in goede staat verkeren en dat geen van de eerdere aantijgingen tegen de regering van Rwanda op het gebied van veiligheid en zekerheid is uitgekomen.’

Toch is niet alles koek en ei. Witteveen is ook bezorgd over de status en kwaliteit van de advocaten die de genocide-verdachten verdedigen. Advocaten in Rwanda zouden ondermaats en zelfs onverantwoord hebben gehandeld in enkele zaken waarbij Witteveen waarnemer is geweest. Een bekend voorbeeld is de zaak van Jean Uwinkindi. Daarbij liepen de rekeningen van de advocaten zo hoog op dat het budget van het ministerie in gevaar kwam. Nadat hun toelage werd ingeperkt, gingen de advocaten in staking waardoor Uwinkindi tijdelijk zonder verdediging kwam te zitten en enkele getuigen niet aan een kruisverhoor zijn onderworpen.

  Adviezen

De Nederlandse Orde van Advocaten is volgens Witteveen medeschuldig aan de problemen. De Nederlandse ambassade in Rwanda heeft een trainingsprogramma opgezet om het niveau van de advocatuur op te krikken en daarvoor fondsen beschikbaar gesteld. ‘Maar de Nederlandse Orde van Advocaten wilde er niet aan meewerken’, rapporteert Witteveen, ‘waarschijnlijk om hun verdediging in processen en uitleveringszaken in Nederland niet te ondermijnen.’ Kritiek op de kwaliteit van advocaten in Rwanda is immers de laatste strohalm om de uitzetting van hun cliënten tegen te houden.

Het advies van Witteveen om de problemen met onverantwoordelijke advocaten in Rwanda op te lossen en om tegelijk de kwaliteit van de verdediging te verbeteren, is om buitenlandse advocaten toe te wijzen aan uitgeleverde verdachten. Dat is overigens niets nieuws. In 2013 gaf de rechtbank in Den Haag precies hetzelfde advies aan de minister in de zaak van Jean Claude Iyamuremye. De staat heeft het advies opgevolgd, de garantie gegeven dat Iyamuremye zich mag laten bijstaan door een buitenlandse advocaat en dat de kosten daarvan bij de Staat in rekening gebracht kunnen worden.

Ondanks deze garanties van de Nederlandse overheid trekt de Haagse voorzieningenrechter de uitvoering van die garanties in twijfel en worden de uitlevering van Iyamuremye en van een andere verdachte tegengehouden. De rechter wijst erop dat in enkele zaken die in het rapport-Witteveen worden bekritiseerd ook dergelijke garanties waren afgegeven, maar dat het toch is misgegaan. Dat die zaken niet onder de Nederlandse verantwoordelijkheid vallen, doet voor deze rechter niet ter zake.

Het laatste woord zal hierover nog niet zijn gezegd. Eind oktober deden de rechters van het Rwanda tribunaal (tegenwoordig MICT) een uitspraak over een klacht van Uwinkindi met betrekking tot de problemen met zijn advocaten. In die uitspraak werden dezelfde problemen die ook door Witteveen uitvoerig besproken worden onder de loep genomen. De tribunaal-rechters stelden vast dat het gerechtshof in Rwanda de problemen intussen al goeddeels heeft opgelost.

naschrift:

Martin Witteveen heeft er in een gesprek met Jos van Oijen op gewezen dat volgens de huidige afspraken de Rwandese overheid garant staat voor de rechtsbijstand van uitgeleverde genocideverdachten. Maar door budgetproblemen kwam een verdachte vorig jaar tijdelijk zonder advocaat te zitten. ,,Als Nederland de advocaatkosten voor eigen rekening neemt en een goede verdediging is gegarandeerd zie ik in principe geen bezwaar tegen uitlevering”, aldus Witteveen. ,,Dat is bovendien goedkoper dan het organiseren van genocideprocessen in Nederland.”