Het had iets weg van Anne Frank: het verhaal in Vrij Nederland (VN) over de Rwandese vluchteling die moest onderduiken op een geheim zolderkamertje in Congo en na vele maanden door de geheime dienst werd opgepakt. De schrijfster bleek het verhaal te hebben verzonnen, en dat is niet de enige misstap van VN.

     door Jos van Oijen

In maart onthulde de rechtbank van Den Haag informatie waaruit blijkt dat Vrij Nederland (VN) een artikel over een Rwandese genocideverdachte op een leugen heeft gebaseerd. VN-freelancer Anneke Verbraeken schrijft met de titel ‘Mugenzi redde mensen’ dat een onderzoeksrapport met ontlastende bewijzen zou zijn weggemoffeld door de Nederlandse overheid. De Immigratie- en Naturalisatiedienst zou selectief winkelen en bewust informatie over genocideverdachten negeren.

Onzin, volgens de rechters. Het onderzoeksrapport is niet gebruikt omdat het onbetrouwbaar is. De onderzoeker onderhoudt nauwe banden met de naaste familie van de verdachte en is zeer goed bevriend met diens zuster. Met zoiets kun je bij een juridische procedure niet aankomen. Verbraeken was op de hoogte van de belangenverstrengeling. Desondanks publiceerde VN de onterechte beschuldigingen zonder enig voorbehoud. Veel mensen zijn erdoor op het verkeerde been gezet. VN heeft het, net als andere fouten in het artikel, nooit gerectificeerd.

  Raad voor de Journalistiek

Eind november was het opnieuw raak. ‘Niet-waarheidsgetrouwe en tendentieuze berichtgeving’, oordeelde de Raad voor de Journalistiek over een ander artikel in VN met de titel ‘Ik een moordenaar? Integendeel‘. Weer ging het over een genocideverdachte uit Rwanda, Jean Claude Iyamuremye ditmaal. Iyamuremye wordt onder meer verdacht van massamoord in een schoolcomplex in Kicukiro, de gemeente waar hij woonde. Maar Verbraeken denkt daar anders over: ‘Diverse verklaringen spreken dit tegen’, schrijft Vrij Nederland aan het begin van het artikel.

Iyamuremye zou volgens het artikel het slachtoffer zijn van politiek gemotiveerde beschuldigingen. Het aannemen van een slachtofferrol is een gebruikelijke tactiek in het verweer van genocideverdachten. De rechtbank van Den Haag heeft die suggestie onderzocht en doet een duidelijke uitspraak: ‘Dat sprake zou zijn van discriminatoire vervolging op grond van de politieke overtuiging c.q. activiteiten of achtergrond van de opgeëiste persoon is tijdens het onderzoek ter zitting op geen enkele wijze aannemelijk geworden.’ In Vrij Nederland vinden we hier niets van terug. Anneke Verbraeken beperkt zich tot de suggestie dat de rechters hun werk niet goed doen en dat de overheid kritiekloos achter de Rwandese regering aanloopt.

Daarmee gaat zij opzichtig in de fout. De rechters hebben vastgesteld dat ‘geen van de genoemde getuigen iets kan verklaren over de verblijfplaats van Iyamuremye op 11 april 1994’, de dag van de massamoord, terwijl VN de suggestie van een alibi verder niet onderbouwt. Daarbij komt dat Verbraeken met opzet belastende feiten verzwijgt.

Vier getuigenverklaringen van overlevenden die Iyamuremye en/of zijn broer Gérard als daders identificeren zijn betrouwbaar verklaard door het Internationale Strafhof voor Rwanda (ICTR) en als wettig bewijs gebruikt in een andere strafzaak. Zélf heeft Iyamuremye tegenstrijdige verklaringen afgelegd over de dag van de massamoord, wat niet pleit voor zijn geloofwaardigheid. Wat we in VN ook niet mogen lezen is dat hij de massamoord probeerde af te schuiven op het RPF, de rebellen die Kicukiro op 12 april van de moordzuchtige milities hebben bevrijd.

  Civil defense

Genocide-ontkenning is een andere tactiek van de verdediging die ook in de VN-artikelen opduikt. Natuurlijk kijkt Verbraeken wel uit om de genocide in zijn totaliteit te ontkennen, dat zou teveel opvallen, maar door de verschillende aspecten van de genocide te herinterpreteren komt ze ook een heel eind. Een voorbeeld van zo’n herinterpretatie is de beschrijving van de civil defense. Die bestond uit militieleden die werden getraind door het leger. Iyamuremye en zijn broer Gérard staan op een lijst civil defense-leden die is opgesteld door Tharcisse Renzaho, een van de leiders van de genocide die later ook een terreurbeweging in Congo zou oprichten. De lijst is een van de aanleidingen voor de verdenking van Iyamuremye.

Volgens Vrij Nederland stelt de civil defense-lijst niet veel voor. Dat zou een onschuldige lijst met namen van de burgerbescherming zijn. ‘Het was uitdrukkelijk geen lijst van extremistische Hutu’s’, schrijft Verbraeken stellig. De burgerwacht zou de bevolking moeten beschermen tegen de oprukkende rebellen van Paul Kagame. Maar generaal Dallaire, de commandant van de vredestroepen van de Verenigde Naties tijdens de genocide, denkt daar heel anders over. ‘Gangsters’, is zijn bondige samenvatting als ooggetuige. Professor Filip Reyntjens heeft in een deskundigenrapport voor het ICTR vastgesteld dat ze werden gerekruteerd onder aanhangers van de extremistische Hutu-ideologie. De wapens die ze ter beschikking hadden waren alleen geschikt voor gebruik tegen de bevolking, niet voor oorlogssituaties.

In The preventable genocide, een grondig onderzoeksrapport van de Organisatie van Afrikaanse Eenheid, staat beschreven hoe ze te werk gingen: ‘De volgorde van het moorden volgde steeds hetzelfde patroon. Eerst werden granaten, traangas en machinegeweren afgeschoten in de huizen van Tutsi’s of openbare toevluchtsoorden. Dan vielen de Interahamwe, plaatselijke milities en civil defense-eenheden aan met machetes en andere wapens. Tot slot vormden soldaten en militieleden groepjes om overlevenden op te sporen en te vermoorden.’ Daders maakten geen onderscheid tussen het RPF, als ze die al tegenkwamen, en gewone Tutsi-burgers. Wat Vrij Nederland bezielt om deze fascisten openlijk te verdedigen is niet helemaal duidelijk.

  Zolderkamertje

Tegen het einde van ‘Ik een moordenaar? Integendeel’ wordt de lezer steeds verder meegevoerd in een wereld waarin feit en fictie niet meer te onderscheiden zijn. Iyamuremye, die na de genocide naar Congo is gevlucht, wordt volgens het verhaal tien maanden lang opgevangen door een familie in de stad Mbandaka, in het westen van Congo. De eerste tijd zit hij volgens Verbraeken verstopt op een geheim zolderkamertje. In het verhaal wordt hij na vele maanden alsnog opgepakt door Rwandese officieren en de Congolese veiligheidsdienst. Verrassend genoeg wordt hij ook weer vrijgelaten. Iyamuremye is door het oog van de naald gekropen, lezen we, want ze waren gekomen om hem te doden.

De bron voor het onderduikverhaal in Mbandaka is een zoon van de familie die Iyamuremye thuis op zolder zou hebben verstopt. De zoon heet Junior Mboyo, destijds vijftien jaar oud. Verbraeken heeft Junior in december 2014 geïnterviewd in de Congolese hoofdstad Kinshasa, naar eigen zeggen om de feiten te checken die Iyamuremye haar heeft verteld. En volgens Verbraeken is dat ook gelukt: ‘Zijn getuigenis is van juridisch belang omdat hij het verhaal van Iyamuremye op alle details bevestigt’, vermeldt ze bij het artikel om het interview gewicht mee te geven.

Op het eerste gezicht lijkt het verhaal wel betrouwbaar. Junior Mboyo is immers een directe getuige, beter kun je het niet wensen. Maar toch is er iets vreemds mee aan de hand. Iyamuremye heeft het verhaal namelijk al eens eerder gepubliceerd en de twee versies wijken nogal van elkaar af. In een officiële verklaring die hij in 2014 bij justitie heeft ingediend is er bijvoorbeeld sprake van een periode van twee weken in het huis van de familie Mboyo, niet tien maanden. En er zijn meer discrepanties. De vraag is hoe dat kan als Verbraeken beweert dat Iyamuremye’s verhaal op alle details bevestigd wordt. Ik ga op zoek naar een antwoord.

  Junior’s verklaring

Het blijkt niet moeilijk te zijn om de contactgegevens van Junior te achterhalen, zijn CV staat gewoon op het internet. Terwijl ik daar mee bezig ben Google ik gelijk een lijst onafhankelijke journalisten in Congo. Op goed geluk neem ik contact op met een Britse journalist in Kinshasa, William Clowes, en leg hem de situatie voor. Clowes vindt het een interessant verhaal en belooft dat hij de feiten van Verbraeken voor me zal gaan checken zodra hij er gelegenheid voor heeft. Ik moet wel even geduld hebben maar eind november is het zover.

Uitgerekend op dezelfde dag dat de Raad voor de Journalistiek het vernietigende oordeel over Vrij Nederland publiceert, heeft Clowes een afspraak met Junior geregeld. Die middag ontmoeten zij elkaar. ‘Junior is een bijzonder leuke en aardige vent’, schrijft Clowes me later opgewekt over de ontmoeting. ‘Junior zegt niets te weten van het verleden van Jean Claude in Rwanda en kan alleen iets zeggen over wat hij zich herinnert’.

Eén ding dat Junior wel zeker weet, is dat de versie van Verbraeken niet klopt. ‘Iyamuremye heeft misschien een of twee weken bij hem thuis doorgebracht’, rapporteert Clowes, ‘in een slaapkamer die hij nooit verliet. Daarna is hij in een vluchtelingenprogramma van het Internationale Rode Kruis terechtgekomen waar hij tien maanden tot een jaar heeft gezeten. Vervolgens is hij naar Kinshasa gegaan. Waarom hij niet tegelijk met alle andere vluchtelingen is teruggegaan naar Rwanda, weet Junior niet.’

Een week later bevestigt Junior schriftelijk wat hij tijdens het gesprek aan Clowes verteld heeft. Dan heeft hij inmiddels ook de vertaling van het VN-artikel gelezen die ik hem heb opgestuurd. ‘Omdat het zoveel jaar geleden is weet ik het precieze aantal dagen niet meer’, schrijft Junior, ‘maar hij werd al snel meegenomen door het Internationale Rode Kruis die verder voor hem gezorgd hebben. Iyamuremye kwam nog regelmatig op bezoek.’ Samengevat zat Iyamuremye dus het grootste deel van zijn tijd in Mbandaka veilig bij het Rode kruis in plaats van op een geheim zolderkamertje en kon hij zich vrij door de stad bewegen.

  Geen commentaar

Vrij Nederland wil geen reactie geven op de informatie van Junior Mboyo. Bewijzen voor andere fouten, verzinsels en verdachtmakingen maken evenmin indruk. Onder druk van de klacht bij de Raad voor de Journalistiek verwijdert hoofdredacteur Van Exter nog wel vier namen van beschermde getuigen uit de online-versies van het artikel. Met het publiceren van de namen had hij het risico genomen om deze mensen in levensgevaar te brengen. In Rwanda worden getuigen regelmatig bedreigd en vermoord. Het getuigt van weinig empathie dat er een klacht voor nodig is om de namen van de website te verwijderen. Van Exter haalt er zijn schouders bij op. Excuses aan de slachtoffers komen er niet en de ongefundeerde beschuldigingen tegen deze mensen in Vrij Nederland weigert hij te rectificeren.

‘Misbruik van positie’ noemt de Raad voor de journalistiek het gedrag van VN. Vanuit de achtergrond van Anneke Verbraeken is dat nog enigszins te verklaren. Zij assisteert de advocaten van de genocideverdachten binnen en buiten de rechtszaal en heeft persoonlijke en politieke belangen bij de zaak. Maar wat de redacteuren van Vrij Nederland motiveert om slachtoffers van een fascistisch horror-regime te gaan schofferen, zonder wederhoor of feitencontrole, is een belangrijke vraag. Of daar ooit een antwoord op volgt, valt te betwijfelen. Wie geeft er in dit narcistische tijdperk zijn fouten toe? Welke bully repareert de schade die hij aanricht? Vrij Nederland in ieder geval niet. Het beste bedrog is immers zelfbedrog en het beste zelfbedrog is collectief zelfbedrog.

Op de hoorzitting bij de Raad voor de Journalistiek liet Vrij Nederland zich begeleiden door advocaten van genocideverdachten. Zij zijn ongetwijfeld bereid om de tunnelvisie bij VN verder te faciliteren. Of dat een excuus is om op grote schaal feiten te manipuleren en te verkopen als onderzoeksjournalistiek? De Raad voor de Journalistiek vindt van niet. Nu de lezers nog.

Gerelateerde artikelen over dit onderwerp:

30-11-15: Rechter blokkeert uitlevering aan Rwanda
09-11-15: Marie – Overleven met de dood
09-10-15: Kagame en de familie Flodder
26-05-15: Genocide-ontkenning in hapklare brokken
08-01-15: Waarom steunt PAX genocideverdachten?