Documentaires die de snoeiharde realiteit van onze verzorgingsstaat tonen zijn momenteel te zien op het Nederlands Filmfestival. Sommigen zijn bijna te pijnlijk om te ondergaan.
De tegenprestatie van de regisseuses Suzanne Raes en Monique Lesterhuis gaat over de wijze waarop de gemeente Rotterdam de participatiewet uitvoert. Bijstandsgerechtigden dienen verplicht een tegenprestatie te leveren voor hun uitkering. In de havenstad is dat blijkbaar papier prikken. De gesprekken tussen de anonieme cliënten en ambtenaren van de Dienst Werk en Inkomen (DWI) zijn in beeld gebracht volgens de fly on the wall methode.
Deze methode houdt in dat we de gesprekken kunnen volgen zonder commentaar van de filmmakers. De feiten komen vanzelf boven tafel tijdens het onderhoud tussen de ambtenaar en zijn cliënt. Ieder gesprek vangt aan met een zenuwachtige werkloze die te horen krijgt wat het trajectplan inhoudt. In de documentaire krijgen we iets te zien van de onderdelen van dat plan, duizelingwekkend is het aantal stappen ervan. Niet zo gek dat zo’n beetje iedere werkloze in de war raakt en onzeker wordt.
En dan is er nog de wijze waarop ze worden toegesproken door de ambtenaar. Soms gebeurt dat op de robuuste Rotterdamse manier, en soms op een wat denigrerende toon. En er is altijd nog het jargon waar de ambtenaar op terug kan vallen. Oplossingen is jargon voor problemen, maatregel betekent strafkorting. Dat eufemistische taalgebruik houdt in feite de kloof tussen ambtenaar en cliënt groot.
Rotterdam telt zo’n 18.000 bijstandsgerechtigden, sommigen daarvan zullen met doodsangst het kantoor van de gemeente betreden. Het is pijnlijk en confronterend om te zien hoe de werklozen hun menselijke waardigheid proberen te bewaren. De documentaire De tegenprestatie toont onverbloemd hoe de voor-wat-hoort-wat maatschappij functioneert.
Raes en Lesterhuis hadden voor de opnamen met het verkrijgen van toestemming van de cliënten nog de meeste moeite. Best pijnlijk om je leed aan de wereld te presenteren. Wat te denken van de oudere vrouw met haar 157 sollicitaties die tot geen enkel gesprek met een werkgever hebben geleid? En van de 64-jarige man die afgewezen wordt omdat hij over gekwalificeerd zou zijn, maar in feite niet aan de bak komt omdat hij te oud is.
De documentaire werd tevens getoond aan betrokken DWI-ambtenaren van de gemeente Rotterdam. Tenminste is de tamelijk shockerende psychologische test die in De tegenprestatie aan bod komt, inmiddels uit het trajectplan geschrapt. Het waren vragen die de psychische staat van de werkloze probeerden te vatten. Werkloos zijn is toch geen psychische stoornis?
Het uiterste middel – vreemdeling in bewaring van regisseur Kees Vlaanderen is eveneens een documentaire die erin hakt. Het is een onthullende documentaire over illegale vreemdelingen die in Detentiecentrum Rotterdams hun uitzetting af moeten wachten. Dat daadwerkelijke uitzetten vindt uiteindelijk zelden plaats. De documentaire eindigt wel met een illegaal die op het vliegtuig wordt gezet.
Anderen worden na een bepaalde periode weer de straat opgestuurd, om later weer in detentie terug te keren. De detentiemolen voor uitgeprocedeerden draait op die manier maar door. Voor een fortuinlijke enkeling is er een plan om terugkeer naar het land van afkomst te bewerkstelligen. De Afrikaanse man die al 25 jaar als illegaal in Nederland verblijft, denkt dat hij hierdoor alsnog kans maakt om hier te mogen blijven. Dat kan hij dus vergeten.
Evenals in de documentaire De tegenprestatie is hier sprake van regels die regels zijn, de wet moet gevolgd worden zonder aanzien des persoons. Dat er schrijnende gevallen zijn waar geen oplossing voor is, toont de documentaire ten overvloede aan. Het hele proces wordt in alle details getoond. De illegale vreemdeling die binnen komt, tot en met het einde van zijn detentie. En als hij tegenwerkt staat de marechaussee gereed om in te grijpen.
De problematiek van het uitzetten van illegale vreemdelingen is op papier nogal abstract. De documentaire laat met treffende details het reilen en zeilen binnen een uitzetcentrum zien. Dat is best wel wrang, want het blijft een detentiecentrum. Tevens is te zien dat de gevangenen goed behandeld worden. ,,Er zijn slechtere detentiecentra in Nederland”, aldus een doorgewinterde illegaal.
Ulrik van Tongeren