Banken, overheden, creditcardbedrijven en financieel-technologische evangelisten doen ons geloven dat een toekomst zonder contant geld niet alleen onvermijdelijk is, maar ook een goede zaak. Dit is echter bepaald geen frictieloze utopie.

     door Brett Scott

Enkele maanden geleden verbleef ik in een hip Amsterdams hotel waar men z’n eigen bier brouwt. Bij de afrekening van de versnapering weigerde men contant geld te accepteren. In plaats daarvan werd mij vriendelijk doch beslist verzocht de Visa betaalkaart van mijn Britse bank te overhandigen, zodat de verschuldigde 4 euro naar de Nederlandse bank kon worden overgemaakt. Op dat moment was ik in gezelschap van Ben Hayes, campagnevoerder voor burgerlijke vrijheden.

We raakten beiden geïrriteerd door het gevoerde kassabeleid van het hotel, hetgeen bij het personeel weer ergernis opwekte. ,,Tenslotte is digitaal betalen internationaal gezien een normale gang van zaken hetgeen we onder ogen moesten zien”, vertelde men. Het ging ons echter niet om het plastic geld op zich. We zijn bezorgd over een toekomst die opdoemt waarin we elke economische handeling bij een bank moeten melden, en wat hiervan de mogelijke gevolgen zullen zijn voor gemarginaliseerde mensen.

  Contant geldloze samenleving

Een contant geldloze samenleving is een eufemisme voor een ‘vraag-je-bank-toestemming-om-te-betalen’ samenleving. In plaats dat betaling van de versnapering direct plaats kan vinden tussen het hotel en mij, verandert het in de vorm van ‘uw-bank-moet-eerst-overleggen-met-mijn-bank’. Bij de geringste betaling worden diverse tussenpersonen erbij betrokken om een transactie tussen de banken mogelijk te maken.

Dat lijkt weliswaar een handige praktische oplossing, maar een contant geldloze samenleving klinkt mooier dan het lijkt. Je hebt zonder contant geld immers geen andere keuze dan te voldoen aan de vriendelijke doch dwingende wensen van de volledig geautomatiseerde bureaucratie van de tussenpersonen. Met als gevolg dat die macht over je zullen krijgen doordat ze veel te weten komen over je (economische) leven.

Zorgen over dit onderwerp zijn de laatste jaren uit de mode geraakt waardoor het mogelijk werd om zonder duidelijke reden vooraf de oorlog tegen contant geld te beginnen. Voorstanders van digitale betalingssystemen hebben het technologievriendelijke klimaat mee en verkondigen blijmoedig de dood van contant geld. Zweden ligt voorop om de droom van geldloze samenleving te realiseren, op de hielen gevolgd door Groot-Brittannië. De stadsbussen van Londen accepteren bijvoorbeeld sinds 2014 geen contant geld meer, betalen is alleen nog mogelijk met de creditcards van MasterCard en Visa.

Een transactie die je maakt met een tussenpersoon zoals Visa kost niets extra’s, wat contant geld op zak hebben overbodig maakt. Men doet het zelfs voor komen dat het in het bezit hebben van contant geld bij het criminele af is. Dat is de reden waarom Visa in 2016 aan haar kaarthouders de campagne Cashfree and Proud presenteerde: ‘Met vertrouwen kunnen kaarthouders van Visa contactloos betalen en zich bevrijd voelen van de noodzaak voortdurend geld op zak te hebben.’

In het begeleidende persbericht verklaarde het management van het bedrijf dat dit ‘de laatste strategische stap van Visa is voor het creëren van een situatie waarin burgers van Groot-Brittannië in 2020 niet langer contant geld op zak zullen hebben, iets wat tegen die tijd als een eigenaardige gewoonte gezien zal worden.’

  Paternalistische commandant

Daar zal je het hebben. Een uitgekiende strategie om ons een vreemd gevoel te bezorgen over het bezit en gebruik van contant geld. In tijd van oorlog is propaganda een belangrijk wapen, en alle anti-contant geld partijen presenteren zich als bevrijders. Visa kan je zien als een paternalistische commandant die ons op het hart drukt – al sprekende tegen een peuter die de eerste stapjes zet – dat het ons uiteindelijk een gevoel van voldoening zal geven wanneer we ons definitief bevrijden van de last die de afhankelijkheid van contant geld met zich meebrengt. Visa’s technologie zal ons onderweg helpen om dit doel zonder veel hobbels te bereiken.

Visa wordt in haar strijd vergezeld door clubs met vergelijkbare opvattingen. In 2014 was daar Penny for London, een ogenschijnlijk belangeloze club opgericht door het Mayor´s Fund for London en Barclaycard. Alsof het om liefdadigheid gaat beijveren deze bedrijven zich om reizigers over te laten stappen op contactloos betalen in de metro van Londen. PayPal plaatste tijdens deze campagne billboards in diverse steden met als tekst: ‘Met het nieuwe geld is een portemonnee niet meer nodig’. Tevens lanceerde PayPal een video met de boodschap ‘Nieuw papierloos geld is vooruitgang!’

Astroturfing campaigns [in scène gezette spotjes met ogenschijnlijk objectieve uitspraken van bijvoorbeeld willekeurige mensen op straat, veelvuldig gebuikt door politieke partijen en overheden – red.] met namen als No Cash Day worden ondersteund door American Express, die daarbij benadrukken hoe slecht het papieren geld wel niet is voor het milieu. Soortgelijke campagnes wijzen er op dat criminelen gebruik maken van contant geld, oftewel contant geld [criminelen zijn er gek op] is de oorzaak van de schaduweconomie. En het vergemakkelijkt bovendien belastingontduiking.

Op deze argumenten valt veel af te dingen. Criminelen gebruiken dezelfde objecten die ook wij gebruiken – zoals bijvoorbeeld auto’s – en de bestrijding van criminaliteit gaat niet ten koste van belangrijke zaken als bijvoorbeeld burgerlijke vrijheden. De schaduweconomie is een denigrerende term gebruikt door de elite voor economische activiteiten van mensen die ze niet begrijpt en waaraan ze zich ook niets gelegen laat liggen. En wat veiligheid betreft is een gestolen portemonnee natuurlijk niet te vergelijken met een door criminele hackers digitaal geplunderde spaarrekening.

  Eenzijdige oorlog

Wat opvalt aan de oorlog tegen contant geld is dat die vanuit één kant wordt gevoerd, slechts spaarzame Britse media verdedigen nog het belang van papiergeld. De particuliere bedrijven die digitale betalingen verzorgen, en er dus belang bij hebben de media te overspoelen met hun anti-campagnes, zien digitale betaling als vanzelfsprekend in het algemeen belang. En zo strijden zij tegen ons cultuurbezit: contant geld, voorziening van openbaar belang dat gekoesterd zou moeten worden.

Ook de Britse regering is niet van plan het recht op contant geld te handhaven en steunt de betalingsindustrie. De motivatie hiervan wordt door econoom Kenneth Rogoff besproken in zijn nieuwe boek The curse of cash. Rogoff stelt dat, afgezien van criminaliteit en belastingontduiking, contant geld de centrale banken verhindert om negatieve rente in te stellen [te manipuleren, – red.]. Wanneer rekeninghouders alleen nog maar digitale bankdeposito’s erop nahouden, is er geen contant geld meer in omloop. Gedurende een recessie kunnen centrale banken hier gebruik van maken om voor deposito’s extra kosten te berekenen en op deze wijze rekeninghouders ‘dwingen’ geld uit te geven in plaats van langere tijd ‘op te potten’.

De consensus onder de economische en politieke elites maakt duidelijk dat we deze richting uitgaan, en om dat doel te bereiken moet de weerstand van het publiek geleidelijk verminderd worden. Dat vereist dat de harten en geesten niet alleen van de wenselijkheid van een contant geldloze samenleving overtuigd moeten worden, maar vooral van de onvermijdelijkheid ervan. Iedereen die pleit voor het op zak hebben van contant geld, zal worden weggezet als hopeloos ouderwets, reactionair of nostalgische Luddiet. [iemand die technologische vernieuwing tegenwerkt – red.]

Alleen daarom al zouden we contant geld niet openlijk moeten verdedigen. We moeten de mensen ervan bewust maken dat het einde van contant geld de komst betekent van iets dat veel ingrijpender is. We zullen een strijd moeten voeren om het digitale panopticum, dat overal om ons heen aan het ontstaan is, tegen te gaan.

  Geldhandeling

Om het conflict te kunnen begrijpen, bekijken we de geldhandeling. In een monetaire transactie worden specifiek goederen of diensten geruild tegen betaling, waarna het verkregen geld weer toegang biedt tot de goederen of diensten van anderen. De kroegbaas bijvoorbeeld overhandigt mij tegen betaling bier dat hem in staat stelt sigaretten te kopen bij de winkelier een paar huizen verderop in de straat.

Er zijn twee manieren om dit idee tot uitvoer te brengen, bijvoorbeeld door er een concrete vorm aan te geven. Binnen dit scenario betekent rijk worden het verzamelen van al die concrete overdrachten, oftewel geld na een reeks betalingen. Degene die het geld in bezit heeft [bearer instruments] is de eigenaar. Niemand houdt een register bij van degenen die geld in bezit hebben. Integendeel, wie geld in handen heeft, bezit het. Oftewel, het is uw portemonnee met contant geld.

Als alternatief kunt u er een grootboek op na houden, bijvoorbeeld in de vorm van een database met genoeg ruimte die aan een groep mensen wordt toegewezen. Het digitale grootboek wordt vervolgens gebruikt om overzichten bij te houden van welke bedragen er in de loop van de tijd bij komen of af gaan. Deze bij- en afschrijvingen hebben geen fysieke vorm, het betreft data die worden verplaatst zodra bedragen bij- of afgeboekt worden.

De verantwoordelijke voor het digitale grootboek houdt de score voor u bij. In dit systeem betekent rijk worden zo veel als een verzameling bijschrijvingen op uw rekening die leiden tot een hoge score. ‘Een betaling verrichten’ betekent dat u zich identificeert aan de houder van het grootboek aan wie u verzoekt om een bedrag naar een bepaalde rekening over te maken. Klinkt dit niet bekend in uw oren? Het gaat namelijk over uw bankrekening.

  Digitale databases

De oude vertrouwde banken gebruikten fysiek bestaande grootboeken waar deze rekeningen in werden bijgehouden. De huidige banken maken gebruik van digitale databases die zijn ondergebracht in enorme datacenters. Communicatie met deze bankinstellingen verloopt vrijwel altijd via internet of de app van de telefoon. Dit gaat niet om een klein gedeelte van het monetaire verkeer. Alleen al in Groot-Brittannië vindt ruim 90 procent van de totale hoeveelheid geldcirculatie in feite uitsluitend via databases van banken plaats.

Op deze digitale infrastructuur baseren bedrijven als Visa hun activiteiten. Met groot gemak verwerkt Visa betalingen waarin bijvoorbeeld iemand met een rekening bij een bepaalde bank betaalt in een winkel, terwijl de exploitant zelf een rekening heeft bij een andere bank. Om een vergelijking te maken met het voorbeeld van de kroegbaas die me zijn gegevens overhandigt voor een handmatige overschrijving, verstuurt mijn Visa creditkaart direct de gegevens via het digitale netwerk van Visa.

Veel financieel technologische uitvinders zijn gespecialiseerd in het vinden van manieren om de capaciteit van het betalingssysteem te vergroten door bepaalde elementen van de financiële infrastructuur te stroomlijnen. Zo kan ik bijvoorbeeld op mijn mobiele telefoon middels een vingerafdruklezer veranderingen aanbrengen op mijn bankrekening. Maar veel van de nieuwe financieel technologische vindingen kan je ook oude wijn in nieuwe zakken noemen, dat volgens critici wordt uitgedrukt met de modeterm in marketingland gamify.

Het gebruik van communicatiesystemen die met hoge snelheid binaire codes versturen mag dan wel nieuw zijn, het idee van een grootboek is zo oud als de weg naar Rome. De stenen van Rai van het eiland Yap [stenen geld van het eiland Yap in Micronesië – red.] waren enorme niet te verplaatsen objecten die werden gebruikt als grootboek. In plaats van de stenen fysiek te verplaatsen – zoals met contant geld gebeurt – werd door de mensen in het gemeenschappelijk geheugen onthouden in wiens bezit de stenen waren.

Wanneer een eigenaar van een steen die wilde overdragen aan een ander, werd bewijs hiervan in het grootboek verwerkt door de gemeenschap te informeren wie de eigenaar ervan was. Waarom moeite doen om de steen te verplaatsen als je de mensen in het dorp kan vragen te onthouden dat die in bezit is gekomen van een ander? Wat is de reden waarom we dit niet zullen erkennen als een vorm van betaling? Het grootboek in de huidige contant geldloze samenleving echter is onzichtbaar en informeel.

  Futuristisch fenomeen

De contant geldloze samenleving wordt gepresenteerd als een futuristisch fenomeen in plaats van een systeem dat met het verleden te maken heeft. Het is een modieus dingetje van futuristen, ondernemers en vernieuwingspioniers. Zoals er ontwikkelingen in gedrag en voorkeuren waar vallen te nemen in de samenleving die op zeker moment spontaan tot leven komen, hebben de modes en voorkeuren van trendspotters meestal met marketing te maken.

De trendspotters worden betaald om producten of ideeën in de markt te plaatsen en wijzen ons graag, dankzij de nodige aandacht van de media, op de spontane verandering waar we rekening mee dienen te houden. Of het nu om het einde van de geschiedenis gaat, geboorten of revoluties; de meeste mensen zijn bang om de aansluiting te verliezen, gevoelig als ze zijn voor hypes en de modewoorden die daar bij horen.

In deze ‘werkplaatsen van voorspelling’ worden nieuw ontworpen modes altijd voorafgegaan met twee onweerlegbare (want onbewijsbare) openingszinnen: ‘In de toekomst zullen we…’ en ‘In de toekomst zullen we niet meer…’ Zo zullen we in de toekomst nog uitsluitend gebruik maken van digitale betaling, contant geld is echt een dingetje uit het verleden. Zo wordt het Utopia gepresenteerd door de bedrijven die er belang bij hebben, een self-fulfilling prophecy waaraan niet te ontkomen valt. En degenen die niets voelen voor deze ontwikkeling, dat zijn dwazen.

Om een trend effectief te laten zijn, moet je het doen voor komen dat het vooral de wens is van de meerderheid. Een zin als ‘Over de hele wereld stappen mensen heden ten dage massaal over op digitale betaling’ betekent natuurlijk niet dat die mensen dat per se willen. De zin spoort u aan wat u moet doen om de vooruitgang niet te missen.

Deze mentaliteit is geheel in de geest is van de millennials, zoals FinTech investeerder Rich Ricci, om vanuit een merkwaardig soort superioriteitsgevoel voor ons de toekomst te bepalen. Ze hebben een opstandige weerzin tegen contant geld, en voelen zich pas in hun element met hun FinTech gadgets waar ze goed mee verdienen. Maar zij representeren zeker niet gewone mensen, zij vormen slechts een kleine groep. Zij vallen samen in het repertoire van de marketing om tegenstanders of ouderen zich te laten voelen als fossielen. Op de manier van: ‘Wij dringen u dit niet op, wij laten u alleen maar weten wat de nieuwe generatie eist’.

  Blijf niet achter!

En zo werd een reclamecampagne als ‘Visa’s Cashfree and Proud’ geboren. Maar als mensen zich zouden schamen voor het gebruik van contant geld, zich daardoor echt achterlijk zouden voelen, zouden er immers geen advertenties nodig zijn om ze te vertellen wat ze nodig hebben om van dat gevoel af te komen. Het doel van Visa is echter om de mensen die schaamte aan te praten om ze vervolgens de helpende hand te bieden door ze van het probleem af te helpen. En als je het niet wilt, vergeet dan niet dat de contant geldloze samenleving onvermijdelijk is. Blijf niet achter!

Maar juist door dit vurig gewenste digitale systeem zullen velen achterop raken. Het is alleen ingesteld voor degenen met toegang tot een bankrekening, en bankrekeningen worden beheerd door op winst beluste bedrijven die op zeer grote schaal actief zijn. Ze hebben geen tijd voor individuele eigenaardigheden van een klant. Ze kunnen alleen winst maken met iemand die makkelijk past in een gemiddelde spreadsheet.

Als je niet geregistreerd staat bij een lokale gemeente of overheid heb je pech, zoals een migrant zonder geboortedatum of identificeerbare ouders, of wanneer je geen ID hebt. Pech wanneer je een dakloze bent zonder vaste verblijfplaats, telefoonnummer of e-mail. Of wanneer je weinig maatschappelijk aanzien hebt, geen vast inkomen en moet leven van wat gerommel in de marge. En ook pech wanneer je bij een sollicitatie geen mooie diploma’s kunt tonen, of wanneer je een strafblad hebt, een achtergrond met schulden.

Het is een probleem dat niet te verwaarlozen is. De Wereldbank schat dat zo’n twee miljard volwassenen geen bankrekening heeft. Daarnaast zijn er nog genoeg mensen die wel een bankrekening hebben maar (stug) dagelijks blijven betalen met contant geld. Het gaat om mensen die niet goed in het economische systeem passen. Waar het hier op neer komt is dat die groep vaak te onrendabel is om de kosten te dekken voor het houden van een bankrekening. Je zou deze groep een zijtak van de schaduweconomie kunnen noemen die onzichtbaar blijft voor het systeem.

De schaduweconomie bestaat niet alleen uit arme mensen zonder enig bezit. Het gaat ook om mensen die niet zouden slagen voor het staatsexamen modelburgerschap, mensen die buiten de ‘normaalheid’ van de mainstream vallen. In de ideale maatschappij is er geen plaats voor onzichtbare, dus onvoorspelbare mensen, denken de trendsetters. Deze outsiders kunnen hooguit nog de achterlijkheid van het verleden vertegenwoordigen. De mooie nieuwe wereld zal er één zijn van eindeloze keuzemogelijkheden gebouwd op onontkoombare digitale uniformiteit en geautomatiseerde regels. Een modelvorm waar ‘normale’ mensen niet meer buiten kunnen.

  Bewuste consument

Weer terug in Amsterdam bevind ik mij in het gezelschap van Ancilla van de Leest van de Nederlandse Piratenpartij. Ze vertrouwt me toe dat ze alleen nog maar plekken bezoekt waar men contant geld aanneemt. Dit geheel volgens haar politieke opvatting dat de persoonlijke levenssfeer gevrijwaard moet blijven van nieuwsgierige blikken van overheid of commerciële organisaties die bij elke financiële transactie ongevraagd meekijken.

Het is verkeerd om te denken dat Ancilla’s eerste zorg de dreiging van Big Brother betreft. Het is waar dat uw uitgaven een patroon zichtbaar maken dat veel over u kan vertellen. Men begint zich inmiddels te beseffen wat dat betekent voor de privacy wanneer die gegevens opgeslagen worden in databases.

We weten dat bepaald ‘individueel toezicht van betalingen’ aangestuurd wordt door de FBI en NSA die een verdacht persoon op het oog hebben, maar routinematig toezicht op iedereen, verdacht of niet, kan regel worden. Stel je voor dat het betalingssysteem na een combinatie van transacties door het individu automatisch meldt dat het verdacht is. De belastingdienst is bijvoorbeeld verplicht om onmiddellijk (automatisch door het systeem) te melden wanneer een verschil wordt opgemerkt tussen uitgaven en inkomen van een aangifte.

Nu is het ook wel weer zo dat tijdens de fintech bijeenkomsten in Londen over de contant geldloze samenleving ook nagedacht wordt over de bescherming van privacy wanneer verkeerde mensen de macht over het digitale geldsysteem in handen krijgen. Want de digitale tussenpersoon kan niet alleen een betaling aan bijvoorbeeld een pornosite signaleren, men beschikt over de mogelijkheid om uw transactie te blokkeren. Zoals Visa, PayPal en MasterCard gepoogd hebben donaties van sympathisanten van WikiLeaks te voorkomen.

  Onbekende observator

Maar dat is niet het voornaamste argument om tegen een contant geldloze samenleving te zijn. Belangrijker voor mensen als Ancilla en mij is de aanwezigheid van een onbekende observator die je leven volgt en in een bepaalde gewenste richting stuurt. Dat is geen levend persoon die de eindverantwoordelijkheid draagt, maar een zich opstapelend geheel van startups over de gehele wereld. Geleidelijk aan dringen die dieper door in ons leven, een onontwarbare kluwen van apparaten, cookies en sensoren die ons doen en laten permanent controleren.

De dood van het contante geld is slechts een fase in een groter dramatisch verhaal: de dood van de persoonlijke levenssfeer waarin geen ruimte meer is voor alles en iedereen die een beetje afwijkt. Elke actie, elk initiatief of verlangen in het leven is verbonden met een digitale database waarin gegevens staan vanaf de dag dat je geboren bent. De generaties die nu opgevoed worden, zullen spoedig niet meer weten wat privacy betekent. Dus, bereid je voor op de War on Cash!

Dit is een bewerking van een artikel afkomstig van de website TheLong+Short. Brett Scott is tevens auteur van het boek The Heretic’s Guide to Global Finance: Hacking the Future of Money.