De grote mogendheden bereiden zich voor op een onderlinge strijd met de bewering dat dreiging de beste manier is om oorlog te voorkomen. Maar zou deze wederzijdse strijdlustigheid niet juist tot een gewapend conflict kunnen leiden?

     door Michael T. Klare

Nu de Amerikaanse presidentsverkiezingen haar hoogtepunt nadert en Europese ambtenaren nadenken over de gevolgen van Brexit in Groot-Brittannië, wordt de discussie over veiligheid beperkt tot bestrijding van internationaal terrorisme. Zowel Hillary Clinton als Donald Trump zullen de kiezers verleiden met hun superieure kwalificaties om te tonen dat alleen zij geschikt zijn om deze strijd aan te gaan, terwijl de Europese leiders alles in het werk stellen om hun landen te verdedigen tegen ‘extremisten van eigen bodem’.

Hoewel het terrorisme de media en politiek beheerst, blijkt dit onderwerp echter bij generaals, admiraals en ministers van Defensie geenszins op de eerste plaats te staan: niet het zogenaamde low-level conflict beheerst hun aandacht maar, wat zij zelf noemen, ‘oorlog op grote schaal’: het high-level conflict met als tegenstanders mogendheden als Rusland en China. Dergelijke grote oorlogen worden sinds lange tijd als onwaarschijnlijk beschouwd, maar tegenwoordig houden de westerse militaire strategen die niet meer voor onmogelijk. Zij dringen er dan ook op aan dat maatregelen ter afschrikking nodig zijn om het zo ver te laten komen.

  Ernstige gevolgen

Deze door de media over het hoofd geziene ontwikkeling heeft ernstige gevolgen. Neem om te beginnen de spanningen tussen Rusland en het Westen die elkaar voortdurend in de gaten houden in de veronderstelling dat de ander een confrontatie zal aangaan. Meer verontrustend is het feit dat veel politici oorlog niet alleen voor mogelijk houden, maar geloven dat die elk moment daadwerkelijk kan uitbreken. Een zienswijze uit het verleden die minder oog had voor een diplomatieke oplossing dan voor het inzetten van militaire middelen om een oplossing te bewerkstelligen.

De oorsprong van dit denken kan je herleiden uit de vele verslagen en commentaren van hoge militaire functionarissen op eerder gehouden vergaderingen en conferenties. ‘In zowel Brussel als Washington lag de focus vele jaren op verdediging, maar ligt tegenwoordig vooral op [een conflict – red.] in de nabije toekomst’, wordt bijvoorbeeld in de samenvatting vermeld van een dergelijk rapport uit 2015.

Het betrof hier een workshop georganiseerd door het Instituut van Strategische Studies (INSS), een tak van de Amerikaanse National University Defense. Het rapport stelt dat als gevolg van de Russische agressie op de Krim en in het oosten van Oekraïne, veel defensie-experts ‘dit als opstap beschouwen naar een grootschalige oorlog’. Dit ‘heeft ertoe geleid dat van de oude strategie van verdediging de focus moet komen te liggen op een mogelijke confrontatie met Moskou‘.

Een mogelijk conflict zou zich het meest waarschijnlijk kunnen afspelen in Oost-Europa bij Polen en de Baltische staten, dat waarschijnlijk uitgevochten zal worden met conventionele high-tech wapens. De strategen houden ook voor mogelijk dat een militair treffen kan plaatsvinden in Scandinavië en rond de Zwarte Zee, dat makkelijk kan escaleren in een nucleaire oorlog.

Daarom pleiten de Amerikaanse en Europese strategen van de NAVO ter afschrikking voor de opbouw van Westerse militaire aanwezigheid in deze gebieden met tactische kernwapens. In een recent artikel in NATO Review wordt opgeroepen om tijdens toekomstige militaire oefeningen van de NAVO het aantal vliegtuigen met nucleaire lading uit te breiden om de Russen duidelijk te maken wat ze kunnen verwachten wanneer ze een doorbraak forceren in Oost-Europa.

  Nieuw Amerikaans defensiebudget

Deze manier van denken, tot voor kort alleen gangbaar aan militaire academies en bij denktanks, is onderdeel van het beleid van de Amerikaanse regering geworden – wat op zich alarmerend is. We kunnen dat ook zien aan het nieuwe Amerikaanse defensiebudget waartoe op de NAVO-top in juli jl. is besloten en waarvan je het besluit van Groot-Brittannië in dezelfde maand om de nucleaire Trident onderzeeërs te moderniseren niet los kunt zien.

De Amerikaanse minister van Defensie Ash Carter verklaarde dat de nieuwe begroting een belangrijk omslagpunt betekent voor het Ministerie van Defensie. Daar waar het ministerie de afgelopen jaren had ingezet op grootschalige mondiale antiterreur operaties, zal het zich nu moeten voorbereiden op de dreiging van conflicten met mogendheden als Rusland en China. Deze landen, verklaarde Carter, ‘zijn onze belangrijkste rivalen’, ze bezitten geavanceerde wapens die sommige Amerikaanse wapens ver achter zich laten, wat deze mogendheden gevaarlijk maakt. Om deze uitdaging te kunnen trotseren ‘moeten we desnoods met grote kosten deze potentiële agressors er van weerhouden om eventuele snode plannen ten uitvoer te brengen‘.

Daarom zijn op korte termijn maatregelen nodig om de Amerikaanse slagkracht te versterken om een eventuele Russische aanval op NAVO-stellingen in Oost-Europa te kunnen weerstaan. In het kader van de European Reassurance Initiative (ERI) zal het Pentagon in 2017 naar verwachting zo’n 3,4 biljoen dollar uitgeven aan een gepantserde gevechtsbrigade in Europa met het voornemen nog een brigade op te tuigen.

Voor de Amerikaanse strijdkracht op de lange termijn zouden nog grotere uitgaven nodig zijn voor conventionele high-tech wapens die tegenstand kunnen bieden aan een technisch hoogwaardige vijand, zoals geavanceerde gevechtsvliegtuigen, oppervlakteschepen en onderzeeërs. Carter verklaarde verder op deze top ‘dat de begroting geld zal vrijmaken voor modernisering van het nucleaire arsenaal’. De Koude Oorlog is dus weer helemaal terug in beleidsland.

  Koude Oorlog 2.0

Het slotcommuniqué dat op de NAVO-top van 9 juli in Warschau is aangenomen, doet dan ook terugdenken aan de Koude Oorlog. Het communigué verscheen een paar dagen na Brexit, maar de NAVO-top was vooral bezorgd over de wanorde in Europa en verkondigde met luide stem haar anti-Russische houding. ‘Recente activiteiten van Rusland hebben de stabiliteit verminderd, hun onvoorspelbare gedrag gaat ten koste van de veiligheidssituatie’, zo wordt gesteld. Met als resultaat dat de NAVO weliswaar ontvankelijk blijft ‘voor open politieke dialoog’, maar men moet wel ‘alle civiele en militaire samenwerking opschorten’ en stappen ondernemen om haar ‘militaire verdedigings- en afschrikkingsmacht te verbeteren’.

De belangrijkste maatregel die men nam op de NAVO-top is om multinationale ‘combat bataljons’ [offensief ingestelde eenheden – red.] te plaatsen in Polen en de drie Baltische republieken, bij toerbeurt geleid door de VS, Groot-Brittannië, Canada en Duitsland. Dit besluit is opmerkelijk, omdat zij de eerste permanente garnizoenen van de NAVO op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie vertegenwoordigen, wat betekent dat eventuele schermutselingen met Russische troepen in de Baltische regio zo maar kan uitgroeien tot een grootschalige (nucleaire) oorlog.

Hiermee wordt duidelijk dat na de NAVO-top nucleaire escalatie in de hoofden van de westerse leiders nog steeds een realistische optie is, zoals de nieuwe premier van Groot-Brittannië, Theresa May, bewees tijdens haar eerste parlementaire optreden. Op 18 juli kreeg zij namelijk steun om het Trident nucleaire raketprogramma te vernieuwen. ‘De nucleaire dreiging is niet verdwenen’, sprak ze in het parlement. ‘Als nooit tevoren is de dreiging toegenomen’. Vervolgens vroeg ze het parlement om een meerjarig plan goed te keuren van 41 biljoen pond (53 bn dollar) om de Britse nucleaire [Trident] onderzeeboten te moderniseren.

  Wat gaat de ander doen?

Wanneer Amerikaanse en Europese analisten de noodzaak zien om uit te leggen om ons voor te bereiden op een grootschalige oorlog tegen een technologisch hoogwaardige vijand, dan wijst men meestal op de Russische agressie in Oekraïne en de Chinese activiteiten in de Zuid-Chinese Zee. Westerse militaire bewegingen, zo beweert men, zijn ongewenste maar noodzakelijke reacties op provocaties van een agressor. Maar onderzoek grondig het denken van de leiders en er zal een ander beeld naar voren komen.

Zodra je de discussies over dit onderwerp doorneemt, constateer je dat er een alomtegenwoordige angst naar voren komt dat de wereld op een belangrijke wijze is veranderd. Strategisch overwicht in de vorm van militaire en geopolitieke voordelen die het Westen nu eenmaal bezat, worden geleidelijk overgenomen door andere mogendheden. In dit nieuwe tijdperk – ‘een tijd van hernieuwde concurrentie tussen de grootmachten’, zoals Carter het omschrijft – is het Amerikaanse leger niet langer onoverwinnelijk, terwijl de militaire capaciteiten van rivaliserende grootmachten steeds sterker lijken te worden.

Indien westerse analisten komen te spreken over de activiteiten van Rusland op de Krim en die in het oosten van Oekraïne, benadrukken zij het illegale karakter van de Russische interventie. Maar hun échte zorg is eerder het bewijs dat de Russische investeringen in hun militaire capaciteiten vruchten beginnen af te werpen. Waar westerse waarnemers een groot deel van de Russische troepen in de oorlogen tegen Tsjetsjenië en Zuid-Ossetië nog kwalificeerden als ondermaats, worden de troepen ingezet op de Krim en Syrië gezien als goed uitgerust en van hoge kwaliteit. ‘Rusland heeft aanzienlijke vooruitgang geboekt in het vermogen hun militaire kracht effectief te gebruiken’, merkt het rapport van het INSS op.

Westerse waarnemers zijn bijvoorbeeld ook onder de indruk geraakt van de groeiende kracht en effectiviteit van het Chinese leger. Het technische kunnen van China in de Zuid-Chinese Zee om militaire installaties op laag gelegen riffen en atollen te bouwen, heeft Amerikaanse militaire functionarissen niet alleen verrast, maar vooral verontrust. Lange tijd beschouwden ze dit gebied als een soort Amerikaans meer. Hoewel de VS nog steeds over een superieure overmacht beschikt zowel op zee als in de lucht, maken de grote voorwaartse militaire stappen die China zet duidelijk dat het een gestaag groeiende rivaal voor de toekomst is geworden.

  Uitgaven voor geavanceerde wapens

Onder dergelijke omstandigheden zien Amerikaanse strategen geen andere keuze voor de VS het defensiebudget te verhogen om zodoende hun militaire voorsprong op rivalen voor enkele decennia te behouden. Om zo te voorkomen dat die hun wil zullen opleggen in de internationale politiek en op die manier vitale belangen van de VS ondermijnen. Dat betekent dat nadruk leggen op oorlogsdreigingen van technologisch hoogwaardige tegenstanders de overvloedige uitgaven niet alleen rechtvaardigen, maar nodig zijn om de veiligheid te waarborgen.

Van de 583 biljoen dollar van het Amerikaanse defensiebudget van februari, zal 71.4 biljoen worden toegewezen aan onderzoek en ontwikkeling van nieuwe, geavanceerde wapens – een bedrag groter dan de totale defensiebegroting van alle landen, op een paar na, bij elkaar. ‘We moeten dit wel doen’, verklaarde Carter, ‘om toekomstige bedreigingen het hoofd te kunnen bieden in een snel veranderende wereld, waar overigens veel andere landen al decennia het voordeel van plukten met ontwikkelingen als precisiewapens, stealth, computer en ruimte’. (1)

Naast onderzoek zullen enorme bedragen worden besteed voor de aankoop van geavanceerde wapens, bedoeld om defensieve Russische en Chinese systemen te weerstaan en om de Amerikaanse militaire capaciteiten in potentiële conflictgebieden te versterken, zoals de westelijke Oostzee en de westelijke Stille Oceaan. De komende vijf jaar zal circa 12 miljard dollar worden besteed aan de ontwikkeling van de B-21 lange afstandsbommenwerper, een stealth vliegtuig uitgerust met een waterstofbom in staat diep door te dringen in het zwaar verdedigde Russische luchtruim. (2)

Om het Chinese overwicht in de Stille Oceaan te kunnen weerstaan, zal het Pentagon extra onderzeeërs uit de Virginia-klasse aanschaffen, samen met raketgeleide torpedojagers uit de Burke-klasse, en zal het Terminal High-Altitude Area Defence (THAAD) inzetten in Zuid-Korea – een antiraketsysteem voor de verdediging tegen aanvallen van Noord-Koreaanse en Chinese raketten.

Een toekomstige president Clinton of Trump zal ongetwijfeld een eigen stempel drukken op het gevoerde militaire beleid. Desondanks is het zeer onwaarschijnlijk dat de huidige focus op de voorbereiding van een groot militair conflict met Rusland en China zal verdwijnen, ongeacht wie de verkiezingen wint. Clinton heeft al steun toegezegd gekregen van vele neocons [neoconservatieven] die haar betrouwbaarder achten dan Trump en strijdlustiger dan Obama.

Trump daarentegen heeft herhaaldelijk verklaard om de ‘verwaarloosde’ militaire capaciteit van de VS weer op te vijzelen, en heeft voormalige generaals uitgekozen als belangrijkste adviseurs voor het buitenlands beleid. Hij richt zich vooral op de strijd tegen ISIS, en verklaarde ‘als ons land samen met Rusland [daartegen] zou optrekken dat een goede zaak zou zijn’. Maar hij heeft ook zijn bezorgdheid geuit over China dat ‘een vesting bouwt in de Chinese Zee’ en ziet meer dan Obama (of Clinton tijdens haar deelname aan Obama’s regering) het nut in van investeringen in nieuwe wapensystemen.

  Het nieuwe ‘normaal’?

Zal het militaire spierballenvertoon in betwiste gebieden zoals Oost-Europa en de Zuid-Chinese Zee het nieuwe ‘normaal’ worden, met het risico van een ongeval, misrekening of onbedoelde escalatie? De Verenigde Staten, Rusland en China hebben al aangegeven dat zij hun strijdkrachten in deze gebieden zullen gaan uitbreiden, en het aantal oefeningen opvoeren. Elk van deze activiteiten kan een toevallig botsinkje veroorzaken tussen de mogendheden die een keten van gebeurtenissen zal veroorzaken en vervolgens kan uitlopen op een grootschalige oorlog.

Even gevaarlijk is de toenemende militarisering van de internationale betrekkingen. De grote mogendheden zijn meer geneigd om met militaire actie te dreigen dan om geschillen aan de onderhandelingstafel op te lossen. Een ogenschijnlijk niet ter zake doende gebeurtenis kan grote gevolgen hebben: Christopher Clark in zijn boek The Sleepwalkers en andere auteurs over het voorspel van de Eerste Wereldoorlog, beschrijven hoe de Europese leiders zich gewillig door de militairen naar een gewapend conflict lieten leiden in plaats van een diplomatieke oplossing te zoeken, met een massaslachting tot gevolg.

Hoewel militaire denkers in het Westen de ‘grootschalige oorlogsaanpak’ met bijzonder enthousiasme hebben omarmd, kennen ook Rusland en China invloedrijke voorstanders van dit vooruitzicht van oorlog – activiteiten aan beide kanten hebben de neiging om hun argumenten aan te passen aan militaire denkers. Wat duidelijk maakt dat het probleem niet Oost of West is, maar eerder de veronderstelling aan beide zijden dat gedegen militaire voorbereidingen urgent zijn omdat een grootschalige oorlog elk moment kan uitbreken. Alleen door deze veronderstelling te verwerpen – door aan te tonen wat de desastreuze gevolgen zijn van deze oorlogsvoorbereidingen – zal het mogelijk zijn om het risico van onbedoelde escalatie te voorkomen.

1. US Department of Defence, ‘Remarks by Secretary Carter on the Budget at the Economic Club of Washington DC’, op cit.
2. Secretary of Defence Ash Carter, ‘Submitted Statement — Senate Appropriations Committee — Defence (FY 2017 Budget Request)’, op cit.

Michael T. Klare is hoogleraar Wereld Veiligheids Studies aan het Hampshire College in Amherst in de VS, en tevens auteur van The Race for What’s Left: the Global Scramble for the World’s Last Resources (Picador, 2012). Bovenstaand opiniestuk verscheen eerder in Le Monde diplomatique.