Margarethe von Trotta maakt graag politiek beladen films over sterke vrouwen, zoals Rosa Luxemburg uit 1986. Haar nieuwste film Hannah Arendt past in dat rijtje.

Hannah Arendt (1906-1975), de Duits-joodse filosofe die in 1941 vanuit Nazi-Duitsland naar de Verenigde Staten vluchtte, is een typische Von Trotta-heldin. Een sterke vrouw die zonder compromissen haar ideeën de wereld instuurt. Arendt werd beroemd en berucht door haar karakterisering van de nazi Adolf Eichmann als voorbeeld van ‘de banaliteit van het kwaad’.

In 1961 toog zij naar Jeruzalem om voor het blad The New Yorker verslag te doen van het dramatisch verlopen proces tegen Eichmann, waar de film in wezen over gaat. Daaromheen heeft Von Trotta een portret gemaakt van de omstreden Arendt. Het is lastig om in een film het filosofische gedachtegoed van deze belangrijke filosofe voor het voetlicht te brengen. De makers hebben een moedige poging gedaan om van dit onderwerp een toegankelijke film te maken waar ze merendeels in zijn geslaagd.

De artikelenreeks over het proces en het boek Eichmann in Jeruzalem zorgden begin jaren ’60 voor veel deining. Arendt stelde vast dat Eichmann geen monster was maar vooral een banale, kleurloze man die braaf deed wat hem werd opgedragen. En dat was in feite het verschepen van joden naar de concentratiekampen. Ook haar kritiek op de joodse organisaties riep weerstand op. Die gedroegen zich in haar ogen veel te volgzaam, wat er voor gezorgd heeft dat er onnoemelijk meer slachtoffers zijn gevallen.

In de film wordt getoond hoe Arendt hierdoor onder vuur komt te liggen van haar universitaire collega’s en hoe vrienden uit haar vriendenkring haar laten vallen. Dat is eigenlijk nog het meest dramatische aspect aan de film. De authentieke zwart-wit beelden van het Eichmann-proces die in de film vervlochten zijn, ogen het meest shockerend. Eichmann was huiveringwekkend in zijn alledaagse banaliteit.

Hannah Arendt is een film zonder dramatische fratsen, een sober portret van een bijzondere vrouw. Vooral de sterke hoofdrol, gespeeld door Barbara Sukowa, zorgt ervoor dat de kijker bij de les blijft. De film geeft een aardig beeld van de intellectuele kringen waarin Arendt zich in de jaren ’50 begaf.

Als geheel biedt de film een ietwat schoolse indruk van het leven en werk van de filosofe. Dat het proces van Eichmann het dramatische hart geworden is, valt te verdedigen. Niettemin heeft de filosofe heel wat meer in haar leven gedaan dan te berichten over het proces, denk aan het publiceren van belangrijke boeken over geweld en totalitaire regimes. Maar misschien leidt de vertoning van de film tot een aansporing om die te gaan lezen, ze zijn nog steeds actueel.

Ulrik van Tongeren

Hannah Arendt (Cinemien, 2012)