Op het filmfestival Film by the Sea ging de documentaire De Keuken van Johannes over culinair recensent Johannes van Dam in première. De Finse film Purge maakt een sterke indruk.

Terwijl op het filmfestival Film by the Sea in Vlissingen de documentaire De Keuken van Johannes van regisseuse Bianca Tan in première ging, werd bekend dat de befaamde culinair journalist Johannes van Dam op 66-jarige leeftijd na een langdurig ziekbed is overleden. Dat geeft het bijwonen van de documentaire, een intieme weergave van het dagelijkse leven van deze man, een wrange en pijnlijke bijsmaak.

We zien hoe Van Dam zich moeizaam voortbeweegt in een kleine woning in het centrum van Amsterdam, volgestouwd met ruim 60.000 boeken. In zijn krappe keuken wordt elke centimeter benut voor keukengerei, flessen en potjes. Hier, in dit enigszins claustrofobische hol, schreef Van Dam zijn beruchte recensies over de kwaliteit van gerechten, waarmee hij een Amsterdams restaurant kon maken of breken. Vanaf 1986 berichtte hij over eethuizen en andere culinaire zaken in dagblad Het Parool.

Zodra in de documentaire aan het woord komt, en dat gebeurt niet zo vaak, is het alsof hij college geeft. Van Dam werd niet voor niets al jaren ‘de schoolmeester’ genoemd, een bijnaam waar hij overigens zeer gesteld op was. Van Dam is een man met een missie, hij wil de waarheid over de kwaliteit van het in de restaurantkeuken bereide voedsel naar boven halen.

Zijn omvangrijke boek de Dikke van Dam wordt gezien als een belangrijk naslagwerk over culinaire zaken. Het boek is in feite een bundeling van krantenstukken die zijn gepubliceerd in Het Parool, zoals bij al zijn boeken het geval is. Om die reden vervluchtigen zijn schrijfsels nogal snel. Een diepgravend boek over zijn favoriete kroket werd helaas nooit voltooid.

Over dergelijke zaken wordt overigens niet gerept in de documentaire, een liefdevol en minutieus portret van een eigenzinnige dwarsligger. Zonder commentaar wordt zijn leven voornamelijk aan de hand van veelzeggende beelden getoond, ‘s mans passie voor goed eten. We zien bijvoorbeeld hoe hij van een kweepeer, een weerbarstige vrucht die lastig schoon te maken is, een chutney bereidt. Zijn worsteling met de kweepeer is een treffend detail; de vrucht lijkt op de man zelf, nogal weerbarstig en humeurig.

Van Dam komt erg eenzaam over in dit portret. Hij leefde alleen met zijn poes en werd af en toe bijgestaan door zijn assistent. Van Dam’s gezondheidsproblemen zijn overduidelijk te zien. Regisseuse Tan voltooide de film vlak voor zijn dood, griezelig op tijd, met als resultaat een beklemmende kijkervaring. Het tot stand komen van De Keuken van Johannes is tamelijk uniek. Met behulp van crowdfunding hebben honderden mensen geld gedoneerd om de productie mogelijk te maken.

Een van de interessantere films die onder de noemer ‘speciale import’ vertoond wordt, is Purge van de Finse regisseur Antti Jokinen. Het is een complexe en uiterst aangrijpende film over twee tijdperken in Estland. Op ingenieuze wijze worden beide verhaallijnen aan elkaar gekoppeld.

In de jaren ’90 van de vorige eeuw geeft de oude vrouw Aliide onderdak aan Zara die achtervolgd wordt door de Russische maffia. Dat gegeven roept bij Aliide herinneringen op aan de Tweede Wereldoorlog, toen de Esten massaal werden uitgeroeid door het Russische leger. Omdat Aliide zich voordeed als trouwe communiste bleef ze gespaard, al wist ze haar zuster en diens dochter niet te redden. Schuldgevoelens over de beslissingen die ze in de Tweede Wereldoorlog nam, kwellen haar in het heden.

Purge toont de parallellen tussen het lot van beide vrouwen, beiden misbruikt door gewelddadige Russen. De makers hebben de talrijke wreedheden, inclusief twee groepsverkrachtingen, uitvoerig met gruwelijke details in beeld gebracht. De film is grimmig en soms moeilijk om te ondergaan. Toch is het een imponerend historisch epos geworden, met subliem camerawerk en overtuigende vertolkingen. Vooral Laura Birn als de jonge Aliide maakt grote indruk.

De film is gebaseerd op de Finse roman Zuivering van Sofi Oskanen. Deze Finse inzending voor de Oscars staat hoog genoteerd in de publiekspoll.

Ulrik van Tongeren

Voor meer informatie over het filmfestival Film by the Sea, raadpleeg de website.