Zowel de documentaire At Berkeley als Alphabet zetten de kijker aan tot nadenken over de complexe materie van het onderwijs.
Frederick Wiseman, de 83-jarige Amerikaanse meester van de documentaire, heeft met zijn veertigste film eindelijk het leven op een universiteit belicht. Hij had 45 jaar nodig om via zijn documentaire High School (1968) aan te belanden op de universiteit Berkeley. At Berkeley, te zien op het Internationaal Documentaire Filmfestival Amsterdam (IDFA), is opgenomen tijdens het bewogen herfst-semester in 2010. Binnen de muren van deze Californische publieke onderwijsinstelling gist het verzet onder de studenten.
Berkeley is door de draconische bezuinigingen van de plaatselijke overheid een universiteit in crisis. Desondanks bloeit het leven op de hogeschool. De studentenpopulatie is nog nooit zo divers geweest en het niveau van het onderwijs is onverminderd hoog. Op het circa 500 hectare grote universiteitsterrein is sprake van een kleine stad met een populatie van vele tienduizenden studenten, docenten en personeelsleden.
Wiseman heeft een zo’n breed mogelijk panorama het reilen en zeilen op Berkeley belicht, de camera toont ons enkel niet de studentenhuisvesting van binnenuit. We zijn getuige van bijeenkomsten, colleges, het leven in en rond de campus, en de protesten. Dat laatste komt pas aan de orde aan het eind van de documentaire, wanneer een grote demonstratie en de bezetting van de universiteitsbibliotheek de revue passeren.
Ergens middenin At Berkeley laat Wiseman kort beelden van een studentendemonstratie zien, maar waar het protest overgaat wordt niet duidelijk gemaakt. Dat is de typische Wiseman-methode om een beetje plagerig een hint te geven. Zijn manier van documentaire maken is subtiel, zonder gebruik van voice-over, commentaar of onderschrift. De kijker moet zelf verbanden leggen en conclusies trekken. Echter, aan de hand van hetgeen Wiseman ons laat zien en de wijze van montage, toont hij wel degelijk zijn politieke en sociale bewogenheid.
In vrijwel al zijn documentaires behandelt Wiseman instituties. Dat kan een onderwijsinstelling zijn, het leger (Basic Training, 1971), een warenhuis (The Store, 1983), de sociale dienst (Welfare, 1975), een vleesverwerkende fabriek (Meat, 1976) of zelfs een stad (Belfast, Maine, 1999). Zijn werk is zowel episch als intiem, ze tonen ons hoe mensen binnen de instituties overleven, met alle rauwheid die erbij hoort.
Wanneer een witte middenklasse studente wanhopig uitroept dat haar ouders de leningen voor haar opleiding niet meer kunnen betalen, zegt dat veel over de huidige economische crisis binnen de Amerikaanse samenleving. Onderwijs wordt onbetaalbaar, een openbare onderwijsinstelling als Berkeley dreigt ten prooi te vallen aan de wetten van de vrije markt. De staat financiert nog maar 12 procent van het universiteitsbudget, dat was in 1987 nog 54 procent. Het bestaat alweer veertig jaar, het neoliberale economische model dat ervoor zorgt dat de sociale zorg en onderwijs kapot bezuinigd worden en overgeleverd zijn aan de luimen van de vrije markt.
Dat men zich op een universiteit als Berkeley hierover drukt maakt, is geen verrassing. Berkeley kent qua protest en opstand een bewogen verleden. Tijdens de stafvergaderingen op de universiteit vinden verhitte discussies plaats rondom de vraag hoe men de kwaliteit van het onderwijs hoog kan houden onder druk van de bezuinigingen. Nog steeds geven Nobelprijswinnaars les op Berkeley en is de universiteit immer nog een baken van vrijheid en persoonlijke ontplooiing.
Wiseman nam At Berkeley binnen een tijdsbestek van twaalf weken op, met 250 uur beeldmateriaal als resultaat hetgeen hij monteerde tot een film van 244 minuten. Het heeft een meesterlijke documentaire over een hogeschool in crisis opgeleverd. In essentie gaat het niet alleen over het leven op deze universiteit, maar mede over de huidige diepgaande crisis binnen de Amerikaanse samenleving.
Alphabet van de Oostenrijkse filmmaker Erwin Wagenhofer gaat eveneens over onderwijs. Het is een apocalyptische visie op de ondergang van de scholing. Wagenhofer plaatst de crisis binnen het onderwijs in perspectief met die van het milieu. De kosten om de problemen op te lossen zijn catastrofaal. Het probleem van het huidige onderwijssysteem is dat het gemodelleerd is naar het economische model van industrialisatie dat ondertussen verouderd is en voor chaos zorgt in het leven van velen.
In het eerst deel van Alphabet wordt getoond wat de gevolgen zijn van deze catastrofe. Meest hartverscheurende voorbeeld is de onderwijsmethodiek in China waar scholieren uitsluitend klaargestoomd worden om examen te doen. Op bijna militaristische wijze worden de leerlingen vol gestampt met informatie, zonder enige ruimte voor zelfontplooiing. Het leidt tot depressies en zelfs zelfmoorden onder de scholieren.
Zit er bij Chinese aanpak nog een idee achter, namelijk jongeren klaarstomen voor de talrijke productielijnen die het Westen van producten voorzien, in het Westen zorgt het verouderde onderwijsmodel ervoor dat jongeren zich niet kunnen ontplooien en ten onder gaan in de onderlinge competitiestrijd. Velen belanden aan de zijlijn van de maatschappij. In het tweede deel van de documentaire worden oplossingen aangedragen om de crisis binnen het onderwijs aan te pakken. Dan blijkt hoe moeilijk het is om uit vastgeroeste denkpatronen te geraken.
Erwin Wagenhofer, bekend van We feed the World (2005), maakt complexe documentaires die aanzetten tot discussie. De kijker moet daarvoor wel een enorme hoeveelheid informatie zien te verwerken. De geniale eenvoud van Wiseman met At Berkeley levert meer ruimte voor reflectie. Zowel At Berkeley als Alphabet zetten de kijker aan tot nadenken over de complexe materie van het onderwijs. We kampen met een onderwijscrisis die niet eenvoudig op te lossen is.
Ulrik van Tongeren
Voor het volledige programma van het IDFA (t/m 1 dec), bezoek de website.