Het is moeilijk om een hedendaagse film te vinden die origineler is dan Tabu van de Portugese regisseur Miguel Gomes, de meest excentrieke en mysterieuze film van het jaar. Een film die zowel klassiek als modern te noemen is, waardoor het resultaat een bijna hypnotiserende intensiteit oplevert. Tabu is complex doch uiterst toegankelijk tegelijk. De 41-jarige Gomes is een regisseur met een geheel eigen stijl, eigenzinnig en prikkelend. Met zijn derde speelfilm toont hij zich een waar meester met een grote kennis van de filmgeschiedenis.
Tabu is in zwart-wit gefilmd en opgedeeld in twee delen. Deel een, Paradise Lost, speelt zich af in het hedendaagse Lissabon in Portugal. Het tweede deel, Paradise, in Afrika, vijftig jaar geleden. De proloog toont ons een 19-eeuwse ontdekkingsreiziger die, overmand door liefdesverdriet en eenzaamheid, in de rivier springt om zich te laten verzwelgen door een krokodil. Het blijkt een fragment te zijn uit een film die op ontroerende wijze bekeken wordt door de oudere vrouw Pilar in een lege bioscoop.
Het eerste deel is een amusante zwarte komedie over drie vrouwen van in de zestig. Deel twee behelst een wonderlijke en mysterieuze afdaling, vijftig jaar terug in de tijd, naar het verleden van een Portugese kolonie. Pilar (Teresa Madruga) heeft heel wat te stellen heeft met haar lastige dementerende oude buurvrouw Aurora (Laura Soveral) en haar Kaapverdische dienstmeid. Wanneer Aurora op sterven ligt, vraagt ze aan Pilar of ze de man Ventura wil opsporen. Uit het tweede deel blijkt dat deze Ventura een onstuimige liefdesrelatie met de jonge Aurora (Anna Moreira) heeft gehad.
De film ontleent haar thematiek en titel aan het klassieke zwijgende antropologische drama Tabu: A Story of The South Seas van F.W. Murnau en Robert Flaherty uit 1931. Vooral in het tweede deel grijpt Tabu terug naar de wijze van het maken van film uit die tijd. Er zijn geen dialogen, wel muziek, omgevingsgeluiden en een verhaalstem die alles min of meer uitlegt. De stem is van Ventura, de ex-minaar van de beeldschone Aurora. Paradise Lost is geschoten in luxueus 35 mm zwart wit, Paradise in grofkorrelig 16 mm zwart-wit, en dat allemaal op ouderwets celluloid, een statement tegen de huidige digitale revolutie in de filmwereld.
De film handelt over liefde, verraad, schuld en levert een melancholische blik op het koloniale verleden van Portugal. Tabu is niet zozeer bedacht als aanklacht tegen het kolonialisme, het is eerder een bijna terloops commentaar hierop. De kolonialen zijn vooral met zichzelf bezig en enigszins wreed tegen de Afrikanen. Omdat de oude man Ventura het verhaal aan Pilar vertelt, is zijn visie niet geheel betrouwbaar. Aurora en Ventura zijn egoïstische minnaars die niet veel compassie oproepen. Aurora blijkt trouwens zwanger van haar brave echtgenoot die altijd op reis is.
Hier is sprake van een wonderlijke film die refereert aan de filmgeschiedenis, maar tegelijk modern en vernieuwend is. De zoektocht naar het verloren paradijs heeft een merkwaardig poëtische lading. Het is een herinnering aan een verloren Afrika, als is het zeker geen realistische weergave. Belangrijk verbindend element is de krokodil die stil in het water ligt, een bijna bovenaards wezen. De naderende revolutie is voelbaar, want de koloniale heerschappij van Portugal nadert z’n einde. Maar de krokodil zal er altijd zijn, wachtend op zijn prooi.
Ulrik van Tongeren
Tabu (Contact Film, 2012), uitgebracht door Filmfreak Distributie op dvd.