Met de aanstaande Olympische Winterspelen in het Russische Sotsji voor de deur, de eerste Winterspelen in een subtropische kustplaats ooit, is er een boel aandacht voor die stad en haar achterland. Het fantastische The Sochi Project van de Nederlanders Rob Hornstra en Arnold van Bruggen is daar een van de beste voorbeelden van.

Het even zo goed fascinerende boek van journalist Olaf Tempelman en fotograaf Marco van Duyvendijk, verschenen in 2013, sneeuwde een beetje onder. Terwijl Tempelman, als voormalig Volkskrant-correspondent in Roemenië, een zak geschiedenis met zich meedraagt waarin Sotsji een van de steden is, niet de enige stad.

Met de titel Omweg naar Istanbul geeft Tempelman niet alleen weer wat hij en Van Duyvendijk deden, een omweg naar De Stad maken, maar geeft hij ook een knipoog naar Cees Nooteboom’s Omweg naar Santiago. Evenals Nooteboom heeft Tempelman oog voor de grote geschiedenis en de lokale gevolgen. Zo kan Tempelman in één alinea de Romeinse dichter Ovidius, ooit verbannen naar de oevers van de Zwarte Zee, noemen en in een ander de honden die nu ronddolen op de plek waar Ovidius ooit verbleef.

Die vergelijking is niet willekeurig: wat Tempelman met zijn boek beoogt is laten zien hoe ‘de gewone man’ de geschiedenis doorstond, met haar ‘ideologieën die vanaf het land kwamen aanrollen en aan de oevers moesten stoppen.’ In de vijftien steden die hij en Van Duyvendijk in de loop van vijf zomers aandeden, gingen ze op zoek naar ‘de zwarte doos’ van elke stad: dat wat eeuwigheidswaarde heeft. Die vinden ze vooral in een beetje mistroostig levensgevoel wat aan de oevers van de Zwarte Zee heerst. Het uit zich in zinnen als: ‘Maar in Constanta groeit alleen het onkruid snel.’

Het lijkt wel of de Zwarte Zee dat oproept. Ergens in het boek legt Tempelman uit dat de Zwarte Zee vanaf 150 meter diepte nauwelijks leven kent. De grote Russische rivieren die haar zoete water in de Zwarte Zee laten stromen, winnen de strijd van het kleine beetje zoute water dat door de smalle zeestraat bij Istanbul de zee voedt. Gevolg: alle algen en andere organische materialen zakken af naar de bodem en geven de zee een zwarte kleur. De Zwarte Zee wordt daarmee inderdaad een zee van verval.

Het is dat verval van de kustplaatsen wat Tempelman laat contrasteren met de gloriedagen van voorheen. Dagen waarop schrijvers als Tsjechov en Pautovskij de zee als indigo of glinsterend groen zagen. Nu draagt de Zwarte Zee zorg voor een zompige lucht, een zoete geur of een weeïge atmosfeer. En zijn de kusten waar ooit prinsen, prinsessen, Europese grootmachten of Griekse havenbaronnen hun buitenverblijven lieten optrekken ten prooi gevallen aan casino’s die namen dragen als ‘Lucky’ of ‘Atlantis’ en sexclubs als ‘Cleopatra’ of het nog makkelijkere ‘Sexy’.

Meerdere malen valt de term ‘maffiakust’ als het gaat om de lelijke flats voor het massatoerisme, die dienen om het zwarte geld wit te wassen tijdens de bouwprocessen. Hierdoor krijgt de auteur soms een geromantiseerde neiging: alsof vroeger alles wel goed verliep en de gewone man wel toegang had tot de zee, en deel kon nemen aan het volle leven. Dat zal toch ook niet het geval zijn geweest.

Maar, zo schrijft Tempelman, tijdens het communisme was er in elk geval een gemeenschappelijkheid onder de bevolking. En vonden mopjes over de machthebbers makkelijk hun weg onder de gewone burgers – de komst van het rauwe kapitalisme naar de landen van het voormalig Oostblok heeft die samenleving versplinterd. Zo trekken in Roemenië alle jongeren naar Italië, en blijft een dorp verweesd achter, zonder toekomst.

Eerder gaat Omweg naar Instanbul over volksverhuizingen. De Zwarte Zee was een zee waaraan vele culturen woonden, naast, en, soms letterlijk, door elkaar: Grieken en Turken, joden, Russen en Tartaren, Armeniërs, Georgiërs en Abchazen. De genocides en gedwongen volksverhuizingen van de 20ste eeuw hebben die situatie grondig gewijzigd.

Tempelman haalt het bekende boek Ali en Nino aan om de etnische strijd van begin 20ste eeuw mee te illustreren. De liefdesgeschiedenis van de islamitische Ali en de christelijke Nino staat zo symbool voor het verloren gaan van de paradijselijke Zwarte Zee, die ooit schijnt te hebben bestaan. In Batumi staat er een standbeeld van. Zoals Tempelman en Van Duyvendijk sowieso een scherp oog hebben voor de standbeelden in de steden waar zij doorheen trekken, als bestanddelen van de zwarte doos die zij zoeken.

Maar de liefde tussen Ali en Nino staat voor meer in dit boek. Omweg naar Istanbul had als ondertitel ook Het onrecht van harde grenzen kunnen hebben. Of het nu gaat om relatief nieuwe grenzen als die tussen Abchazië en Georgië gaat, of over de al wat oudere tussen Rusland en Turkije, in kleine voorvallen schetst Tempelman een beeld van het leed van het dagelijks leven. Met humor gelukkig.

Zo beschrijft hij een bar-tafereel in de eerste Turkse badplaats als volgt: ‘Geen man is dronken. Geen enkele gast is vrouw.’ Het zijn zinnen die een glimlach op je gezicht toveren, maar de geschiedenis van het afnemende kosmopolitisme rondom de Zwarte Zee schemert overal door heen. In zinnen als ‘De heimwee is nergens zo tastbaar’ en ‘Om Sevastopol is meer gestreden dan goed is voor een stad.’ ligt de teloorgang besloten. Het is maar goed dat Istanbul begin– en eindpunt van de rondreis is.

Want die stad stond symbool voor het samenleven van vele verschillende etniciteiten en staat daar in de ogen van Tempelman en Van Duyvendijk wederom weer symbool voor. Luid wordt het bohemien-achtige samen wonen in deze miljoenenstad toegejuicht. En – ruim voor de Gezi protesten van mei 2013 – wordt de civiele strijdlust van Istanbul’s burgers benoemd. Het is daarmee ook duidelijk dat de auteur en fotograaf dat in andere steden niet vonden. Een boek dat zulke zware onderwerpen behandelt zonder de lezer somber achter te laten, verdient het om gelezen te worden.

Friso Wiersum

Meerdere foto’s van Marco van Duyvendak zijn terug te vinden op zijn website. 

titel  Omweg naar Istanbul. De kusten van de Zwarte Zee
auteur  Olaf Tempelman, met foto’s van Marco van Duyvendijk
uitgeverij  Atlas Contact
uitgave  Paperback, 192 blz.
isbn  978-90-450-2384-7
prijs  € 24.95