Elke belangrijke strategische stap van Zuid naar Noord en Oost naar West lijkt wel via Ankara/Istanbul te lopen. Olie- en gaslijnen, toenadering tussen islam en christendom, de strijd tegen IS: De Turken vervullen een centrale rol.

   door Hector Reban

President Recep Erdoğan heeft er al vast een voorschot op genomen. Onlangs liet hij een enorm presidentieel paleis bouwen dat kennelijk met zijn meer dan duizend kamers een grandeur moet uitstralen die past bij de aspiraties van een machtige Turkse natiestaat.

Met recht natuurlijk. Turkije bevindt zich strategisch op een scharnierpunt tussen Europa, Rusland, de rest van Eurazië, het Midden-Oosten en Afrika. Wie Turkije beheert, overziet vanuit een soort panopticum belangrijke delen van de wereld. Geen wonder dat de Turken voor de Pax Americana van levensbelang zijn.

Het grote potentieel aan macht dat de Turken kunnen exploiteren stopt niet bij een geprivilegieerde, maar ondergeschikte positie als strategische citadel van het Imperium. Vanwege haar ideaal gelegen geografische positie kan het land zich ook economisch opwerken tot belangrijke energie-hub tussen olie- en gas producerende landen en hun afzetmarkten.

Volgens paus Franciscus, die Turkije onlangs een bezoek bracht, moeten de Turken daarnaast ook in staat worden gesteld hun rol als bemiddelend bruggenhoofd te spelen tussen de christelijke en de islamitische wereld.Turkije kan dus een belangrijk centrum van internationale macht zijn. Een dergelijk aanzienlijk land moet ook een aanzienlijk paleis bezitten, dacht Erdoğan waarschijnlijk.

‘Historisch blok’

Om politieke acties van een dergelijk land te begrijpen, is het noodzakelijk te analyseren in welke configuratie interne politieke krachten zich manifesteren. De eerste machtsfactor van belang is dan het Turkse leger dat optreedt als beschermheer van het gedachtegoed van Kemal Atatürk, de grondlegger van de post Osmaanse, seculiere Turkse staat.

Dat kemalisme gaat uit van een sterke modernistische republiek (tegenover het oude, feodale sultanaat), met een scheiding tussen kerk en staat, een krachtige staatsbureaucratie en virulent nationalisme als civiele religie ter ideologische ondersteuning van de seculiere orde. Hoewel het leger de laatste jaren aan macht heeft ingeboet, is zij door het krachtige nationalisme dat onder de bevolking leeft en de rechtstreekse verbinding met haar partners in de NAVO nog steeds een factor om rekening mee te houden.

Een dergelijk op westerse leest geschoeide staat zou in staat moeten zijn zich te moderniseren en zich zo te meten met de grote kapitalistische landen. Een sterke Turkse natie is gebaat bij een sterke Turkse economie. In dat geval is het niet zo vreemd dat een andere machtsfactor, de private sector, zich kan vereenzelvigen met het belang van de kemalistische staat.

De Republikeinse Volkspartij, de CHP, is een partijpolitieke weerslag van deze consensus. De partij, die zich overigens ten opzichte van de conservatieve islamisten een nieuw sociaal democratisch profiel zou hebben aangemeten, ziet zich als hoeder van de seculiere staat en herbergt tegelijkertijd onder haar stemmers een groot percentage van de zakenelite en hoge inkomens groepen.

Een derde grote factor van macht is de laatste jaren tot in de poriën van de Turkse natie binnen gesijpeld, namelijk de politieke islam, vertegenwoordigd door de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP), die inmiddels ook de president levert. Hoewel opkomst van de islam in de politieke machtscoalitie van de seculiere staat in het recente verleden regelmatig tot grote spanningen heeft geleid, zijn de AKP en haar ideologie inmiddels doorgedrongen tot het stelsel van nationale consensus dat de Turkse staat schraagt.

Als conservatieve partij daagt zij de business klasse niet uit – sterker nog, de top van de AKP behoort er vaak zelf toe. In de periode dat Erdoğan als premier het beleid bepaalde, werd dan ook netjes gevolg gegeven aan de dictaten van het IMF en toonde de AKP zich pragmatisch aanhanger van een neoliberale koers. Als partij die zich inmiddels onderdanig toont aan de seculiere republiek en zijn nationalistische religie, heeft zij compromissen gesloten met de oude militaire verzekeraars van de Turkse natiestaat.

Zo verklaarde Erdoğan inmiddels dat er drie ideologieën zijn die volgens hem in tegenspraak zijn met de Turkse staat: etnisch nationalisme (Koerden, Thraciërs, Arabieren) regionaal nationalisme (Koerden) en religieus nationalisme (Alevieten). Met andere woorden, elke vorm van separatistisch gedrag is vijandig aan de Turkse natie. Zo zien de militairen en andere hoeders van de staat dat natuurlijk graag. Hun nalatenschap is in goede handen, ook al menen sommigen nog steeds dat de AKP een wolf in schaapskleren zou kunnen blijken te zijn.

Ondertussen is de islam, in het bijzonder de Soennitische tak, onderdeel geworden van de ideologische lijm die de Turkse natie sterk maakt. Zoals burgers allen gelijke onderdanen zijn onder de Turkse natie, zo zijn alle bewoners van Turkije als gelovigen gelijk onder één Allah. De nationale consensus, of in de termen van de Italiaanse denker Antonio Gramsci het ‘historisch blok’, baseert zijn hegemonie dus op een verbond van nationalisme, pragmatisch neoliberalisme en islam.

Four Seas Policy

Uiteraard kunnen afhankelijk van het politieke krachtenveld onderlinge spanningen ontstaan, die zo zijn weerslag kunnen hebben op zowel binnenlands vlak als in de internationale relaties. Dat kan eventueel ambigue politieke richtingen opleveren, die pas te begrijpen vallen als men de onderlinge verhoudingen waarop het historisch blok is gebaseerd, beter bekijkt.

Al te virulent nationalisme kan bijvoorbeeld een dam opwerpen tegen de belangen van internationaal opererende bedrijven, die baat zien bij vormen van internationale samenwerking, zoals aansluiting bij de Europese Unie. Nadruk op Soennitisch broederschap kan internationale allianties aansporen die misschien niet in het belang zijn van de andere machtige belangengroepen binnen de staat.

Er kunnen militaire en economische motieven zijn de Amerikanen te volgen in hun strijd tegen het fundamentalisme van IS, maar aan de andere kant kunnen religieuze of nationalistische affiliaties onderwijl een sterke rol spelen actie in exact de omgekeerde richting te ontplooien. Het principe moge duidelijk zijn.

Het is dus zaak voor het establishment nationalisme en religieuze eenheid in te zetten in lijn met de noodzaak van een sterke nationale Turkse economie die gebruik maakt van zijn belangrijke internationale spilfunctie. Niet onverstandig dat de Turken kiezen om de positie van het land op het kruispunt van energielijnen uit te buiten. Gas en olie vanuit Iran, Irak, Rusland, het Arabische schiereiland of het Kaspische bekken, vrijwel niemand in grootverbruiker Europa kan inmiddels om Turkije heen. Feitelijk draaien de Turken op een Four Seas Policy, door zich als energiebrug te manoeuvreren tussen de vier zeeën die onmisbaar zijn voor de export van koolwaterstoffen, namelijk de Middellandse Zee, de Zwarte Zee, de Kaspische Zee en de Golf.

Binnen dat idee, waaraan een hoog gehalte aan nationaal zelfbewustzijn kleeft, is het mogelijk dat de Turken een vriendelijk beleid voeren zowel ten opzichte van het anti-Amerikaanse shi’itische Iran als de autonome Noord Irakese Koerden met hun enorme olievelden rond Kirkuk, Erbil en Mosul.

Ook de Russen mogen zich inmiddels trotse bezitter weten van een lucratief contract met de Turken, die de Zuidelijke Pijplijn van koolwaterstoffen naar de Europese markt voor de Russen zullen gaan faciliteren. De nieuwe route van de pijplijn, die oorspronkelijk was bedoeld Oekraïne te omzeilen en via Oost-Europese landen aan te sluiten op het Europese netwerk, kan worden gezien als een overwinning voor de Four Seas Policy. Het brengt de Turken daarnaast ook een ander economisch voordeel: een behoorlijke korting op de gasprijs.

Binnen Empire: veilig met bewegingsruimte

Wel moeten de Turken rekening houden met de wensen van de hoeder van de Pax Americana, de VS, die bijvoorbeeld in Iran en tegenwoordig ook Rusland vijandelijke staten ziet. De VS dringt er dan ook sterk op aan dat Turkije meedoet aan de sancties om de Russische economie lam te leggen in plaats van het sluiten van mooie contracten die vooral gedienstig zijn aan het Turkse establishment, maar niet aan het Amerikaans geleide imperium. In die zin kan het doorgezette contract met de Russen gezien worden als een aanwijzing dat de Turken zich toch zelfstandiger en zelfbewuster op het wereldtoneel wensen te manifesteren.

Turkije is, zoals gezegd, strategisch van levensbelang voor het Angelsaksische imperium, een positie die dus enigszins uit te buiten valt. Desalniettemin hebben de belangrijkste groepen binnen de Turkse natie groot belang bij incorporatie in het imperium, om zo de vruchten van bescherming en patronage te plukken. In de Koude Oorlog diende Turkije al als een belangrijke plaats aan de Sovjet-grenzen, waar de VS tactische kernwapens kon opstellen tegen het Rijk van het Kwaad. Enige tijd behoorde het land zelfs tot de top drie grootontvangers van Amerikaanse militaire hulp.

Met name het militaire apparaat kreeg jarenlang de beschikking over enorme financiële en wapensteun van de VS, bijvoorbeeld handig om opstandige Koerdische dorpen vol separatistische PKK-strijders van de kaart te vegen. Sommigen herkennen de ironie van deze situatie misschien. Momenteel zetten de Amerikanen in de strijd tegen ISIS de Turken juist onder druk Koerdische dorpen in Syrië van vernietiging te redden. De Amerikaanse machthebbers zijn kennelijk cynisch genoeg 180 graden van officiële morele positie te veranderen als dat hun belangen dienen kan.

Militair, maar ook economisch, is de inschakeling in het westerse blok in ieder geval voordelig voor verschillende machtsgroepen binnen de Turkse staat. Om die binding te verstevigen is Turkije opgenomen in de NAVO, een verband met verder alleen christelijke landen.

Om de Turken meer economische voordelen van hun toewijding toe te spelen, probeert de VS hen te laten opnemen in het regionale economische samenwerkingsverband, de EU. Dat laatste is vooralsnog niet gelukt, mede door opspelende nationalistische en religieuze motieven aan beide kanten, waarbij met name de EU zich onwelwillend gedraagt. Dat wordt wellicht anders als de Turken zich sterker als energiemakelaars gaan manifesteren, en Europa daar enige afhankelijkheid van zal ervaren.

Strijd tegen Assad, Koerden en ISIS

Op dit moment, nu de strijd tegen ISIS is los gebrand, zijn de Amerikanen zich er nog maar weer eens van bewust dat de oorlog tegen het kalifaat nooit gewonnen kan worden zonder de Turken. Turkije grenst aan Syrië en Irak, dus aan gebied waarop het Islamitisch Kalifaat direct aanspraak maakt. De VS heeft al geprobeerd met de Turken tot een vergelijk te komen een zogenaamde no-fly zone in te richten in Noord Syrië, vanwege de misschien mindere associatie met de uitkomst in Libië nu air exclusion zone genoemd, een gebied dat vervolgens bevolkt zou moeten gaan worden met Turkse soldaten.

De geweldprojectie van ISIS in Syrië zou zo naar het zuiden worden gedreven, dus in de richting van Assad’s machtsbasis. Dat zou beiden goed uitkomen. De Turken zien momenteel als topprioriteit dat de Alevitische Assad het veld ruimt en opgevolgd wordt door de lokale pedant van het Soennitische Moslim Broederschap (en niet door aan Saudi Arabië gelieerde wahabisten, wat duidelijk maakt dat religieuze voorkeur zeker een rol kan spelen). Een dergelijke regering zou gemakkelijker gemasseerd kunnen worden zonder al te veel randvoorwaarden een groot project van de grond te tillen waar de Turken op gokken: een nieuwe pijplijn van Qatar via Syrië naar Turkije, die aangesloten kan worden op bijvoorbeeld het Europese Nabucco pijplijnen netwerk.

Maar vooralsnog hebben de Turken geen zin in boots on the ground in Syrië en Turks bloed te laten vloeien in het belang van Empire. Assad moet weg, dat staat voor de Turken vast. Maar dan wel door middel van een ‘geïntegreerde strategie’, zoals men dat noemt. In werkelijkheid betekent dat zoiets als een invasie waarbij niet alleen Turken de klappen op de grond opvangen, maar ook andere interventiemachten meedoen, terwijl tegelijkertijd de aan de PKK gelieerde Koerdische gevechtstroepen in Syrië gemarginaliseerd worden.

Saillant in dit verband is dat het aangewezen gebied in Noord Syrië ook wordt geclaimd door de Noord Syrische Koerden, de KNC (Unie van Koerdische dorpen, op dit moment verspreid over drie enclaves, waarvan Kobani kritiek onder vuur ligt. Het lijkt erop alsof de VS bereid zijn in het kader van zo’n op de Turken gerichte strategie deze Koerden op te offeren, Koerden die op dit moment de enige boots on the grounds zijn die zijdelings de Amerikaanse agenda steunen door te proberen zich van ISIS aanvallen te ontdoen.

Medewerking van de Turken ontvangen ze daarbij dus niet. In de praktijk blijkt de Turkse grens poreus voor fanatieke jihadstrijders uit het westen die zich aansluiten bij al-Qaida tak al-Nusra of groepen die nu zijn geïncorporeerd in ISIS. Koerdische strijders uit Turkije die willen meevechten met hun broeders in Rojava (Koerdisch Noord Syrië) worden geweerd de grens over te steken onder het mom dat het in strijd zou zijn met internationaal recht unlawful combattants (illegale strijders) te faciliteren.

Zeer recent bleek het vanuit alle Syrische kanten belegerde Kobani zelfs door ISIS troepen te worden aangevallen in de rug, dus vanaf de Turkse kant. Daarmee laden de Turken de verdenking op zich liever de Syrisch Koerdische YPG (People´s Defense Units) en KNC te bestrijden dan ISIS, een opvatting die wordt gesterkt door het feit dat de Turken onlangs PKK strijders op weg naar het gebied bombardeerden. ‘PKK en ISIS zijn voor ons hetzelfde.’ Beide organisaties zien wij als terroristen’, luidt dan ook de officiële verklaring vanuit Ankara. In realiteit is bescherming van de Turkse binnenruimte tegen de PKK net even belangrijker dan een weliswaar fundamentalistische, maar toch Soennitische staat naast de deur.

De halfslachtige lijn ten opzichte van ISIS wordt versterkt door geruchten dat Turken het kalifaat met wapens zouden steunen. Hoewel een eventuele Soennitische band niet per se determinerend is in buitenlands beleid, kan het wel een belangrijke invloed uitoefenen op de wijze waarop het historisch blok – of een onderdeel ervan – zich in deze kwestie manifesteert. In die zin zijn Saudi Arabië, Qatar en Koeweit vergelijkbaar. Officieel nemen zij als trouwe vazallen van Empire deel aan the Coalition of the Willing, onder de tafel ondersteunen met name private partijen vanuit dezelfde landen ISIS.

Convergentie, divergentie

De gevolgde politieke lijn kan dus afgeleid worden van de analyse of sprake is van convergentie dan wel divergentie van belangen van de meest invloedrijke groepen binnen de Turkse staat. In de strijd tegen Assad is duidelijk dat zowel de militair-nationalistische lijn als economische belangen en religieuze voorkeuren dezelfde kant op wijzen. Aleviet Assad moet weg, een pro-Turkse factie als het moslim broederschap moet aan de macht komen en de pijplijn vanuit Qatar kan zo bijdragen aan het belang van een sterke Turkse natie.

Ook wat betreft de strijd tegen de Koerden kan gesteld worden dat grote consensus bestaat de PKK en de YPG in Rojava te bestrijden, waarbij wel ruimte open gelaten wordt zakelijke belangen te behartigen in de relatie met de autonome Koerdische republiek in Irak. De islamisten hebben de nationalistische agenda vooralsnog overgenomen en het Turkse beleid gaat ervan uit dat de onderlinge verschillen die tussen de Koerden in de diverse staten bestaan, uit te buiten zijn. Zo worden nationalistische en economische belangen tegelijkertijd bediend.

De lijn die de Turken volgen tegenover IS, lijkt op het eerste gezicht ambigue. De Turken hebben belang bij opname in de Coalition of the Willing vanwege hun vruchtbare relatie met de VS, maar tegelijkertijd lijken zij zich niet erg actief bezig te houden met bestrijding van het kalifaat.

Dat waarschijnlijk religieus geïnspireerde partijen onderhands de IS steunen en ook de staat met zijn grenscorridors bijdraagt aan aanvulling van jihadistische troepen, kan wijzen op twee zaken. De Turken laten zich sterker leiden door religieuze voorkeuren. Of de Turkse staat wenst zich onafhankelijker op te stellen van het Westen, zodat zij economisch ook andere partijen (Iran, Rusland) kan bedienen en pro-westerse Koerden (Rojava) kan bestrijden. Een militair-economische belang houdt nog vast aan de VS, een religieus-economische convergentie neigt naar meer onafhankelijkheid en zelfstandigheid.

Het is interessant te volgen of de Turken een balans kunnen vinden tussen deze stromingen binnen de bewegingsruimte die Empire hen toestaat of dat men zich steeds verder losweken wil van vaste coalities, zoals NAVO en EU. Of die balans gevonden wordt, zal onder meer sterk afhangen van de rol die de politieke islam zal spelen. Het lijkt er in ieder geval op dat de Turken werken aan versterking van het zelfbewustzijn, zich realiserend dat hun geografische plaats in de wereld een lucratieve positie kan opleveren. Om die te exploiteren hebben de islamisten zich ingeschakeld in de consensus dat de sterke natiestaat gebaat is bij een sterke nationale economie, zodat religieuze affiliaties ondergeschikt, maar wel mogelijk ondersteunend zijn aan het kemalisme.

Vooralsnog regeert Erdoğan vanuit zijn monumentale paleis dus als seculier president van een opkomende natiestaat die zich zelfbewuster presenteren wil. En niet als sultan van een Soennitisch religieus centrum.