Zelda la Grange, een witte Zuid-Afrikaanse vrouw, was twintig jaar lang de persoonlijke secretaresse en van Nelson Mandela. Over haar belevenissen schreef zij het boek Goedemorgen meneer Mandela.
door Hans Beerends
Al in regel vijf van bladzijde een beschrijft zij haar warme gevoelens voor haar voormalige baas, president Mandela. ‘Elke keer als zijn auto de hoek om kwam, lichtte mijn gezicht op, ongeacht de druk waar ik op dat moment onder stond. De glimlach op mijn gezicht was er een die overladen was met liefde en bewondering, vergelijkbaar met de glimlach die je hebt als je je favoriete grootouders ziet.’
Opmerkelijke uitspraak van een dan 32-jarige vrouw die tien jaar daarvoor nog fel voorstander was van de apartheid. In het middenklasse gezin waarin zij opgroeide was apartheid vanzelfsprekend. Zwarten die het daar niet mee eens waren, werden gezien als communisten en terroristen. In de Hervormde kerk die zij bezocht werd gebeden voor de politieagenten en soldaten die hen beschermden tegen het ‘zwarte gevaar’.
Vrijheid
Als Mandela in 1990 na 27 jaar detentie op vrije voeten komt – Zelda is dan 20 jaar – schreeuwt haar vader in paniek: “Nu zitten we echt in de problemen want de terrorist is vrijgelaten.” Twee jaar later wordt de witte bevolking in een referendum gevraagd voor of tegen hervorming van de apartheid te stemmen. Van de 3 miljoen Afrikaners stemt een derde tegen, waaronder de gehele familie La Grange. Zelda is daar trots op.
In datzelfde jaar studeert ze af en begint te werken op het ministerie van Overheidsuitgaven. Weer twee jaar later wordt bij de eerste vrije verkiezingen de 76-jarige Mandela tot president gekozen. Vanaf dat moment verandert haar leven. Zij moet twee zwarte assistenten inwerken terwijl een hoog opgeleide zwarte vrouw boven haar wordt geplaatst. Ondanks haar bijna natuurlijke aversie en angst voor zwarten begint ze haar assistenten aardig te vinden. Ze verbaast zich er tevens over dat haar zwarte chef over leiderscapaciteiten beschikt.
Via werkverschuiving en promotie wordt Zelda lid van de staf van de nieuwe president en uiteindelijk zijn secretaresse. Vanaf de eerste dag stelt Mandela haar aan anderen voor als een echt “Suidadfrikaans boere meisie.” Zijn ideaal van een nieuw multiraciaal Zuid-Afrika moest volgens hem al duidelijk tot uitdrukking komen in de etnische diversiteit van zijn staf. Zelda reist als staflid mee op staatsbezoeken en geleidelijk aan wordt zij Mandela’s persoonlijke assistente en vertrouwenspersoon.
Het ene staatsbezoek volgt op het andere en overal wordt Mandela met alle egards ontvangen. Zelda geeft een minutieuze beschrijving van elk bezoek waardoor dit gedeelte van haar boek al snel een ‘en toen en toen en toen’ karakter krijgt. Enige uitzondering op de reeks voorspelbare beschrijvingen is de keer dat Mandela president Mugabe van Zimbabwe voor een volle vergaderzaal openlijk de les leest omdat hij een uur te laat op de bijeenkomst verschijnt.
Reisobsessie en applaus
In 1999 wordt Mandela opgevolgd door president Mkebi, maar dat betekent niet dat het vele reizen afneemt, integendeel. Als ex-president, vrijheidsstrijder en fondsenwerver voor zijn Nelson Mandela Foundation legt hij bezoeken af bij regeringsleiders, presidenten, bekende wetenschappers, filmacteurs, bekende miljardairs en miljonairs; kortom iedereen die er internationaal toe doet.
Ook wordt hij veel gevraagd als bemiddelaar in regionale conflicten. Op zijn verzoek blijft Zelda voor hem werken en ze wordt nog meer dan voorheen de persoon op wie hij blindelings vertrouwt en aan wie hij steeds meer zaken overlaat. Zelda regelt de bezoeken, de financiering van zijn reizen, houdt zijn gezondheid in de gaten, onderhoudt de contacten met de Zuid-Afrikaanse regeringsleiders en politici, met de familie van haar baas en met iedereen die iets met of van Mandela wil.
Al lezende ontdek je door haar ogen nieuwe, veelal onbekende karaktertrekken van Mandela. Zijn mildheid, vergevingsgezindheid, strategisch leiderschap, charme en diplomatieke gaven zijn overbekend. Minder bekend is zijn reisobsessie, zijn behoefde aan applaus en waardering, zijn zorgen over en vaak moeizame contacten met een groot deel van zijn familie en zijn grote liefde voor Graça Machel, de vrouw die hij na zijn vrijlating en na zijn scheiding van Winnie Madikizela trouwde.
Mandela is dol op reizen en accepteert alle uitnodigingen. Zodra er te weinig uitnodigingen zijn, verzint hij er zelf wel een. Alles wat hij gedurende zijn gevangenisjaren heeft moeten missen, wil hij kennelijk inhalen. Hij kan intens genieten van alle eerbewijzen die hij ontvangt en vol trots laat hij Zelda weten dat hij veel rijke vrienden heeft. Voor zijn reizen maakt hij graag gebruik van privé-vliegtuigen van deze vrienden, waarin een heerlijk bed voor hem klaar staat. Zelda zorgt er voor dat hij niet gestoord wordt zodat hij na een gezond ontbijt uitgerust en opgewekt de volgende ‘grote der aarde’ kan ontmoeten.
Tanende gezondheid
Zijn grote naam maakt hem tot een succesvol bemiddelaar bij regionale conflicten in Afrika. Mkebi ergert zich aan die successen en aan Mandela’s enorme populariteit. Als Mkebi ergens op werkbezoek gaat, zorgen zijn medewerkers er voor dat alle portretten van Mandela verwijderd worden. Zelda probeert deze wrijvingen te voorkomen of bespreekbaar te maken.
Tussen het reizen door wil Mandela graag langere tijd met zijn vrouw doorbrengen, maar hij vindt het vreselijk om op één plek te blijven. Langer dan een week houdt hij dat niet vol. Een niet te stuiten rusteloosheid drijft hem keer op keer op weg. Zijn overvolle agenda, zijn werkdrift, zijn reisobsessie, zijn zorgen over z’n kinderen en kleinkinderen, zijn teleurstelling over de sluipende corruptie binnen het ANC en het gebrek aan leiderschap van Mkebi knagen aan zijn gezondheid.
Naast vertrouwenspersoon wordt Zelda steeds meer de vrouw die hem in alles moet ondersteunen. Zelfs als ze thuis is belt hij haar op met de mededeling dat hij nu in de lift stapt en of zij hem voor de zekerheid na tien minuten wil terugbellen. Hij blijft reizen en internationale bijeenkomsten bezoeken, maar de avond daarvoor moet ze hem wel uitleggen waar die bijeenkomst over gaat.
Het eindigt allemaal zeer triest. Mandela wordt opgenomen in het ziekenhuis, ontslagen en niet lang daarna weer opgenomen. Ondertussen vechten zijn kinderen om de nalatenschap. Hij raakt de greep op zijn leven kwijt en onder druk van zijn familie verhuist hij naar zijn geboorteplaats Qunu. Ver weg van Johannesburg mist hij zijn vrienden en oude strijdmakkers. Hij wordt omringd door huishoudelijk en medisch personeel, maar Zelda is ontslagen en wordt door de familie van hem weggehouden. Tegen de zin van de familie bezoekt zij hem nog eens per week. De familie neemt steeds meer het heft in handen en ook Graça Machel wordt aan de kant geschoven.
WK-voetbal
De laatste keer dat Zelda nog voor de positie van Mandela kan vechten, is tijdens de finale van de wereldkampioenschap voetballen in 2010. Mandela wil de finale van deze voor Zuid-Afrika zo belangrijke sportgebeurtenis bijwonen en het beveiligingsteam heeft een golfkarretje voor hem geregeld. Op dat moment ontstaat er echter een machtsstrijd tussen de verschillende facties die Mandela in zijn laatste jaren omringen.
Het draait daarbij om de vraag wie naast de populaire ex-president mag zitten als hij het stadion binnen rijdt. Een generaal eist die plaats op, maar Zelda staat er op dat Graça Machel deze plaats inneemt. Uiteindelijk wordt zij het ook. De menigte juicht uitzinnig als hun grote bevrijder binnen rijdt. Machel zorgt er voor dat haar man om de paar minuten zijn arm verheft en het stadionpubliek toewuift. Het zou Mandela’s laatste formele optreden worden en tevens het laatste wat Zelda voor hem kan doen.
Als Mandela op 5 december 2013 overlijdt, krijgt zijn vrouw te horen dat zij maar vier mensen mag meenemen naar de begrafenis. Het kost haar de grootste moeite om ook Zelda op haar familielijstje geplaatst te krijgen. Uiteindelijk mag Zelda wel de uitvaartplechtigheid bijwonen maar tot verbazing en woede van de Mandela-getrouwen krijgt zij geen pasje voor de eigenlijke begrafenis.
De plechtigheid en de daarop volgende begrafenis wordt een grootse wereldwijd te volgen manifestatie met belangrijke wereldleiders, toespraken, kinderkoren en muziek. Achter de schermen gaat de strijd tussen Mandela’s familieleden over zijn financiële en politieke nalatenschap onverminderd door.
Mandela, de man die de strijd tegen Apartheid won maar de slag tegen het neo-liberalisme verloor. De poppetjes werden veranderd, maar het systeem blijft hetzelfde.