Pers en publiek hebben vooral interesse voor de grote en bekende films op het International Filmfestival Rotterdam (IFFR), waardoor kleine en intieme producties niet de waardering krijgen die ze verdienen.

Neem nou Het universum van Jaap Pieters van regisseuse Barbara den Uyl. Deze voorstelling voor professionals op het IFFR werd vertoond voor een totaal lege zaal, op mijn aanwezigheid na dan. Terwijl het inkijkje in de wonderbaarlijke wereld van de Amsterdamse filmmaker en fotograaf Jaap Pieters zeer de moeite waard is. De man filmt nog steeds met het niet courante medium Super-8, terwijl de rest van de filmwereld allang is overgestapt op digitale video.

Pieters noemt de wereld waarin hij vertoeft een plaats waar de tijd stilstaat. Daarmee doelt hij op zijn woning, maar eigenlijk ook zijn leven. De hele documentaire speelt zich in de woning af, een volgestouwde en schijnbaar chaotische bende van voorwerpen waaraan hij gehecht is. Intrigerend is de tafel die vol staat met doosjes onontwikkelde films. Wat zullen daar voor juweeltjes tussen zitten?

Pieters heeft zichzelf enige bekendheid in het alternatieve filmcircuit verworven met zijn filmpjes die hij vanuit zijn bovenwoning in de Amsterdams Ferdinand Bolstraat maakt. Het zijn beelden van zwervers, junkies en alcoholisten die lallend de staat over schuimen. Pieters identificeert zich met deze verworpenen van de aarde. De enige reden dat hij zich daar niet tussen bevindt, is zijn kunst, zegt hij zelf. Het fotograferen en filmen van de rauwe werkelijkheid geeft hem een doel om te bestaan.

Voor de camera van Den Uyl bekent hij dat hij de stoornis van Asperger heeft, en het stoppen met alcohol heeft zijn leven gered. Trots toont hij een stoffige nog bijna volle fles wodka die hij in 1982 heeft meegenomen vanuit Oost-Berlijn, die fles heeft een verhaal. Zo zijn er vele verhalen te vertellen over de stoffige objecten in z’n huis. Je vraagt je af hoe de man kan leven met zoveel spul, zelfs het aanrecht in de keuken en zijn bed zijn overdekt met voorwerpen en papieren.

Zijn vriendin verdomt het om weer op de stofzuiger te moeten zitten tijdens de verjaardag van Pieters. Schijnbaar leeft hij als kluizenaar. Toch heeft hij met het presenteren van zijn werk voor kleine gezelschappen liefhebbers een bestaan opgebouwd. Zo was de presentatie van enkele van zijn films jaren geleden in het hippiebolwerk Ruigoord onvergetelijk. Jammer dat er zo weinig van zijn films en foto’s getoond worden in de documentaire.

Barbara den Uyl heeft vooral de nadruk gelegd op het leven en de levensfilosofie van Pieters. Dat hij vertoeft in een aparte wereld is iets waar hij steeds op hamert. Maar ook zijn werkwijze als filmer is uniek. Fascinerend om te zien hoe hij zijn straattonelen filmt. Pieters hanteert de camera, schiet het filmpje van 3 minuten en 20 seconden vol, en laat het ontwikkelen. In feite monteert hij in de camera. En dan tóch die magie weten te bereiken, de verwondering over het echte leven is het meest beklijvende aspect van zijn werk.

Een andere film die de aandacht verdient, is Transatlantique van de Canadese regisseur Félix Dufour-Laperrière. Het is een dichterlijke film over een immens vrachtschip met een lengte van 300 meter dat de Atlantische Oceaan oversteekt. De bemanning bestaat geheel uit Indiërs. De regisseur is overigens geen documentairemaker, hij heeft zijn sporen verdient als animatiefilmer.

Het is een woordloze film waar het gestamp van de scheepsmotoren en het geklots van de golven immer aanwezig zijn. De dreigende muziek zorgt voor onbehagen. Transatlantique oogt niet als een conventionele documentaire. Alleen al omdat het in grofkorrelig zwart-wit is opgenomen, en er meestal vaste camerastandpunten worden gebruikt. Zo krijgen we geen idee hoe groot het schip in werkelijkheid is. Het scheepsruim is in ieder geval gigantisch, de zeelieden spelen daar graag cricket.

Dufour-Laperrière toont ons het dagelijkse reilen en zeilen op het schip. De beelden vanaf het scheepsdek maken de meeste indruk. Het grote vaartuig is een speelbal van de woeste golven, het gekraak van het ruim door dat zeegeweld gaat door merg en been. Nietig is de mens in de oneindigheid van de oceaan, zo luidt de boodschap. De documentaire is een tamelijk obsederende ervaring, de ongebruikelijke en desoriënterende aanpak heeft zijn vruchten afgeworpen.

Transatlantique levert een aparte kijk en luisterervaring op. Dat de film in de grote havenstad Rotterdam in première gaat, is zeer toepasselijk.

Ulrik van Tongeren

Eerdere bijdragen over het IFFR lees je hier en hier.