De verkiezingswinst van Syriza doopt eurocraten in diepe rouw. Toch lijkt het erop alsof de ‘linksradicalen’ met een gematigd neokeynesiaans plan en steun van tal van grote namen zullen gaan verrassen, ondanks dreiging van een reactionaire backlash. En dat is nodig ook.

      door Hector Reban

De Griekse ex-premier Samarás vertolkte waarschijnlijk een breed gevoelde walging binnen het eurocraten establishment op het moment dat duidelijk werd dat de linkse antibezuinigingspartij Syriza met grote overmacht de Griekse verkiezingen zou winnen. “Het ongeluk Tsipras”, zoals hij dat met weinig onverhulde weerzin noemde, had gezegevierd. De campagne van de angst die de Griekse neoliberalen in samenwerking met Europese bloedbroeders en media hadden opgezet, bleek definitief mislukt.

   Snelle aftrap

Over wie het ongeluk nu afgeroepen wordt, is een kwestie van gezichtspunt. Alexis Tsipras, de leider van Syriza, heeft daar zo zijn eigen ideeën over. Aan daadkracht en voortvarendheid ontbreekt het hem in ieder geval niet. Binnen no-time is hij erin geslaagd een coalitie samen te stellen met de rechtse antibezuinigingssplinter ‘Onafhankelijke Grieken’, zodat een werkzame meerderheid in het parlement is gecreëerd voor een beleid dat spijkers met koppen wil slaan. De keuze van coalitiepartner maakt duidelijk dat heronderhandeling over de Griekse schulden en het bijbehorende bezuinigingsbeleid de allerhoogste prioriteit heeft. Het is namelijk ook zo´n beetje het enige waarover een gezamenlijk standpunt bestaat.

Als minister van Financiën is de vermaarde econoom Yanis Varoufakis aangesteld. Door de eurogezinde media wordt hij een ‘radicaal’ genoemd, maar in werkelijkheid is de nieuwe minister een behoedzaam keynesiaan met uitgewerkte en ‘gematigde’ ideeën over de economische toekomst van Griekenland en de EU. Beleid is er ook al. Nog geen week na de verkiezingen zijn belangrijke privatiseringen gestaakt en is het minimumloon verhoogd.

Uit alles blijkt dat de Syriza-regering goed is voorbereid. Met bovenstaande stappen geeft men zowel de kiezers als de EU een helder signaal af. Zij zullen serieus met volle kracht en volledig gewicht in verzet gaan tegen het verwurgende bezuinigingsbeleid en laten daarbij geen minuut onbenut. Yanis Milios, belangrijk econoom van de partij, weet dat de oligarchen, de neoliberalen en de financiële markten zoveel mogelijk weerstand zullen bieden als zij kunnen. “Maar”, zo zegt hij vastbesloten, “des te meer weerstand, des te onvermurwbaarder we zullen strijden voor een beter leven voor onze mensen. Het belangrijkste is het bezuinigingsbeleid te stoppen.”

  Kollektivschuld

De reacties in de neoliberale bastions van eurocraten en krediteurlanden zijn onverminderd zuur en vaak ook diep vijandig. Van populistisch rechts tot gematigd links worden de Grieken gewaarschuwd vooral hun verplichtingen na te komen, want, zo was ook de eerste reactie van minister Dijsselbloem: “Afspraken die we met zijn allen gemaakt hebben, moeten ook nagekomen worden.” Evengoed weet ook hij, als voorzitter van de Eurogroep, dat onderhandelingen met de Grieken onvermijdelijk zijn. “We gaan in overleg en wachten op wat de Grieken zeggen nodig te hebben.”

Om zijn positie in die onderhandelingen weerbaar te maken, is het gunstig dat Dijsselbloem de VVD en PVV in zijn nek voelt hijgen. De VVD wordt bevolkt door hardcore neoliberalen die stelselmatig kiezen voor een harde lijn. Daar voelen zij zich nu eenmaal prettig bij en bovendien hebben zij zich ideologisch verbonden aan de huidige instituties die de Europese ruimte omspannen. Voor de PVV geldt dat niet. Maar in beide rechtse partijen zitten ook demagogen die op nationalistische, soms ronduit racistische gevoelens inspelen dat de luie, corrupte, potverterende, immer vakantie vierende Grieken de tuchtiging aan zichzelf te wijten hebben.

Zij hebben kennelijk als bevolking een Kollektivschuld vanwege hun misdaden tegen de krediteurlanden, en verdienen daarom hun wurgbeleid. Dat is een manier van denken die overigens ook door de elite in Griekenland zelf gehuldigd wordt, in de woorden van Samarás: “We hebben ons er met z´n allen tegoed aan gedaan.” Collectieve straf is acceptabel zolang er maar een verhaal van sociale schuld omheen kan worden gedrapeerd.

Dijsselbloem, VVD, PVV, Samarás en de rest van het establishment dat de euro bestiert, zitten op dezelfde lijn. De tegenstelling binnen de Nederlandse politiek is dus schijn. Dijsselbloem en de door de media gemanagede noordelijke bevolking zien maar één belang: de Grieken moeten ‘ons geld’ terugbetalen. De vijandigheid tegen de Griekse opstandeling woekert ook gewoon binnen de PvdA, die bij monde van Samsom beweert dat “niet alleen Syriza´s economische beleid zorgelijk is, maar misschien nog meer dat ze daarvoor samenwerken met een homofobe, racistische, vrouwonvriendelijke partij.” Gelegenheidsargumenten genoeg, als je maar goed zoekt en stelselmatig de belangen van Nederlandse exporteurs, investeerders en banken voor ogen houdt.

Dat ‘ons geld’ feitelijk niet gebruikt wordt om luie Grieken te spekken, maar vooral om roekeloos uitlenende West-Europese banken te dekken die opereren in een disfunctionerend economisch model, is dan niet van belang. De burgers van Nederland, Duitsland en Frankrijk redden eigenlijk het private kapitaal van Nederland, Duitsland en Frankrijk. Maar feiten zijn zowel in het neoliberale als het volksnationalistische verhaal ondergeschikt aan stereotyperingen met een diep calvinistische of cynische inslag. De Grieken moeten hard werken en als ze dat in onze voorstelling niet doen, moeten ze bloeden.

  Voodoo economics

Zorgwekkend is eerder dat zelfs gematigd links in Nederland onverholen op de monetaristische trom blijft slaan, nu zelfs voor de diepst ideologisch verbonden politicus duidelijk moet zijn dat het Europese beleid afstevent op een totale mislukking. Men zou zonder meer begrip moeten kunnen opbrengen voor het Griekse standpunt dat dit beleid, dat zoveel slachtoffers maakt, moreel gesproken onhoudbaar is. Maar daar komt nog iets bij. Ook in termen van macro-economisch succes is het neoliberale verhaal compleet failliet.

Feitelijk gaat het model er vanuit dat herstructurering van de Griekse economie zou moeten draaien om het wekken van vertrouwen bij financiële markten en investeerders. Allereerst door uitstaande schulden terug te betalen (want wie zijn uitgeleende geld niet terugziet, zal de volgende keer minder snel geneigd zijn nog een keer uit te lenen). Vervolgens zouden gunstige investeringsvoorwaarden moeten worden gecreëerd door onder meer productiekosten te verlagen (lees: snijden in lonen en sociale voorzieningen) en staatsactiva te privatiseren ten bate van efficiënte private investeerders. Daarbij zou dan een toegenomen investeerdersvertrouwen positief opwegen tegen het uitvallen van vraag door koopkrachtdalingen en verminderde overheidsuitgaven.

In werkelijkheid is dit recept sinds 1980 in talloze landen toegepast, maar tot nog toe is niemand erin geslaagd belangrijke successen op te sporen. Ook Griekenland levert een dergelijk succes niet. Weliswaar is men er adequaat in geslaagd het welvaartsniveau van de Griekse bevolking te decimeren en zijn belangrijke staatsactiva verplicht in de uitverkoop gedaan (olie- en gasreserves in de Egeïsche Zee bijvoorbeeld), maar tot redelijke investerings- en export geleide groei is het nog steeds niet gekomen.

De economie is met 25 procent gekrompen en er is sprake van een handelstekort, een tekort dat aangevuld zal moeten worden met… leningen? De ratio staatsschuld ten opzichte van BBP is na jaren bezuinigen zelfs gestegen. Het is ook onduidelijk hoe een concurrerende economie kan worden opgebouwd zónder technologie- en kennisoverdracht, zónder gerichte stimulering van belangrijke sectoren, zónder mogelijkheden om een maakindustrie te beschermen tegen de grote bedrijven uit de West-Europese landen en zónder koopkrachtige vraag bij de bevolking. Met feta en olijfolie alleen is het nu eenmaal lastig concurreren tegen Bayer, Mercedes en Siemens.

Malaria is teruggekeerd in Griekenland, het sterftecijfer van pas geborenen is gestegen, ontslagen dokters en leraren verdringen zich bij de steun en de werkloosheid is gestegen naar 25 procent. Met het tempo dat de economie volgt, zullen de Grieken pas in de verre toekomst worden verlost van hun opgelegde armoede.

Naomi Klein heeft de Griekse tragedie al een “klassiek voorbeeld van toepassing van de shock doctrine” genoemd, een situatie waarbij een snelle neoliberale overname van de economie plaatsvindt als het land na een shock in verwarring is. Greg Palast, dissident Chicago School econoom, noemt het beleid “designed democracy stripping” en de euro een “wage-lowering machine”. Zo is het hele project ook bedacht, leerde Palast uit eerste hand in een gesprek met collega econoom en medeontwerper van de euro, Robert Mundell.

Het officiële verhaal in onze streken is dat de Grieken niet moeten zeuren om verlichting, maar gewoon hun economie concurrerender moeten maken. Hoe ze dat op de huidige manier zouden moeten doen, laat men graag over aan de school van voodoo economics die momenteel over het Europese project heerst.

  Historisch geheugenverlies

Steun bij heronderhandelingen over de staatsschulden hoeven de Grieken van de krediteurlanden nog steeds niet te verwachten, hoewel Dijsselbloem, namens de EU, en het IMF inmiddels wel laten doorschemeren dat er in ieder geval gepraat zal gaan worden. Toch krijgt Syriza wel degelijk op grote schaal bijval. Vrijwel elke belangrijke progressieve econoom steekt een speld in de opgeblazen apocalyptische retoriek van eurocraten en verwarde populisten uit kredietlanden. Nobelprijswinnaars als Joseph Stiglitz en Paul Krugman, rijzende ster en schrijver van Kapitaal in de 21ste eeuw Thomas Piketty, activiste Naomi Klein en econoom Greg Palast; allen spreken zij hun uitdrukkelijke steun uit aan Syriza.

Belangrijkst thema is kwijtschelding of reductie van de schuldenlast, een agendering die wordt gelegitimeerd door te wijzen op historische precedenten. De achtergrond hiervan is een beroemd en baanbrekend werk dat John Maynard Keynes schreef. In The Economic Consequences of the Peace beschrijft hij in een scherpe verhandeling de afwikkeling van de Eerste Wereldoorlog, de afgeknepen Duitse economie die leed onder een onredelijke ereschuld en de opkomst van het nazisme. Om de ironie compleet te maken, was het daarom juist Duitsland dat in 1953 op de Conferentie van Londen kwijtschelding kreeg van door twee wereldoorlogen opgelopen schuldenlast.

Schuldverlichting als basis voor het Wirtschaftswunder, misschien een warme herinnering die bij Frau Merkel nog moet postvatten. Piketty kwalificeert het huidige, door Duitsland ondersteunde beleid dan ook als ‘een daad van historisch geheugenverlies‘.

In tegenstelling tot het gebrek aan bewijs dat bestaat voor de wurgende werking van het neoliberale model, is er een overvloed aan gevallen waarbij successen volgen na kwijtschelding. Volgens Krugman ‘[…] zijn er geen voorbeelden van herstel zonder vermindering van de schuldenlast en inflatie’ en moet Syriza zich niets gelegen laten liggen aan pleidooien zich ‘verantwoordelijk’ op te stellen. De gevoerde politiek kenschetst hij als ‘economisch fantasiebeleid’ van ‘elites met waandenkbeelden’, die eigenlijk alles fout doen, omdat zij ‘het onmogelijke vragen‘. Syriza zou nog niet radicaal genoeg zijn en zich in ieder geval veel realistischer opstellen dan de regering Samarás. Dat is nog eens klare taal van een econoom die eigenlijk behoorlijk mainstream is.

Joseph Stiglitz heeft inmiddels, samen met tal van mede economen, een open aanbeveling gepubliceerd om de Grieken ‘meer ademruimte te geven’ door schuldverlichting. Dat zou dringend nodig zijn om enerzijds een beleid te kunnen voeren van stimulering van investeringen en binnenlandse vraag en anderzijds Syriza de strijd aan te laten gaan met cliëntelisme, corruptie en belastingontwijking van de oude garde.

Thomas Piketty acht het eveneens ‘zeer noodzakelijk’ dat partijen als Syriza aan de macht komen om ‘het tij terug te drijven van sterk maar regressief bezuinigingsbeleid dat zwakken straft en rijken beloont’. Het huidige beleid zou namelijk uitlopen op een ‘totale mislukking’. Syriza zou terecht opteren voor een democratisch Europa. ‘En dat is net wat we allemaal nodig hebben’, voegt hij daar aan toen.

  You can change the world, one case at the time (The Verdict)

Wat Stiglitz, Krugman, Piketty en alle andere progressieve maar weinig radicale economen allemaal allang door hebben – maar laks links zoals de PvdA kennelijk niet – is wat Owen Jones van The Guardian schrijft in een commentaar op de zure reacties in de eurogezinde media. Wat als ‘gematigd’ wordt voorgesteld, is feitelijk de gruwelijkheid van het wrede uitverkoop- en bezuinigingsbewind van Samarás. Syriza, dat eigenlijk een milde vorm van keynesianisme voorstaat, wordt daarentegen afgebeeld als een bende brute extremisten, die maar één doel zouden hebben: de brave West-Europese belastingbetalers bestelen en Europa naar de economische afgrond helpen. De werkelijkheid kan haast niet verder van de beeldvorming afliggen.

De reden dat vele internationale topeconomen achter Syriza staan, is dat zij inzien dat er een nieuw plan nodig is om de failliete economische politiek van Merkel en co te vervangen. Zij zien de nieuwkomer als de aangewezen kracht om de oude, vermolmde, disfunctionerende neoliberaal angehauchte Griekse elite op een zijspoor te zetten. Maar niet alleen heeft Griekenland een nieuwe kans nodig, vinden zij, eigenlijk moet de discussie over het gevoerde beleid tot in het hart van Merkelland worden gebracht. Syriza kan het breekijzer zijn dat een begin maakt het starre, falende neoliberale bastion open te breken.

De nieuwe man op financiën, die ook zal optreden als Griekse onderhandelaar met de krediteurs, is Yanis Varoufakis, een econoom met een visie en zo´n nieuw plan. Dat plan kan hij inzetten als spreekwoordelijke wortel om zijn partners aan de onderhandelingstafel met constructieve ideeën te paaien. Een stok heeft hij ook. Een eventuele dreiging de Griekse afbetalingen volledig op te schorten (Grieks faillissement) kan even vruchtbaar op tafel worden gelegd in de heronderhandeling over de Griekse schuldenlast.

In A modest proposal geeft Varoufakis een analyse van de huidige economische en sociale crises en een set aanbevelingen voor een betere Europese reactie daarop. Zoals de titel suggereert, gaat het inderdaad om bescheiden, maar desalniettemin interessante voorstellen. Uitgangspunt is dat beleid wordt gevoerd vanuit bestaande instituties, zoals de Europese Investerings Bank (EIB) en het Europese Stabiliteits Fonds (ESF). Daarvoor zijn wel functie- en beleidsveranderingen nodig, maar geen (gemakkelijk te frustreren) wijzigingen van het EU Verdrag. De nieuwe Griekse minister kleurt netjes binnen de lijntjes.

Volgens Varoufakis moet men om de crises van de Eurozone aan te pakken ook niet wachten op een federaal Europa, een fiscale unie of een bankenunie, want dan zou kostbare tijd verloren gaan. Men zou moeten inzetten op een ‘case-by-case-process’. Daarin zouden Europese instituties zich op verzoek van individuele regeringen actief moeten bemoeien met financieel-economisch beleid waarvan onmiskenbaar een empathische aanpak van armoede deel uitmaakt. Ook uit de pragmatiek van deze uitgangspunten spreekt de ‘sense of urgency‘ die momenteel ook de daadkrachtige start van Syriza op het Griekse toneel karakteriseert.

  Weerstand uit Merkelland

Merkel probeert ondertussen de financiële markten gerust te stellen door te beweren dat de stabiliteit van de EU inmiddels zo sterk is dat een Grexit (Griekse uittreding) kan worden opgevangen. Maar omdat Syriza vooralsnog helemaal geen exit uit de eurozone in de planning heeft, laadt de Bondskanselier hier de verdenking op zich dat zij zelf wel af wil van een partij die de wil tot verandering belichaamt. Kennelijk wensen de Duitsers, en in het slipstream hun trouwe bondgenoten, een discussie over schuldverlichting en ideologische fundamenten van de Unie ten koste van alles te vermijden. Tot een Griekse uitdrijving aan toe.

De angst voor ‘politieke besmetting’ van het Syriza virus naar andere debiteurlanden is wellicht gebaseerd op het idee dat het nieuwe Griekenland voorland kan zijn van een succesvolle uitdaging van het huidige model. Progressieve krachten hopen het, zij die zich hebben verbonden aan het neoliberalisme en kapitaalbelangen vrezen het. Pablo Iglesias, de leider van de Spaanse antibezuinigingspartij Podemos, ziet al duidelijk voor zich, dat juist Merkel zich in een isolement aan het manoeuvreren is. Dat zouden ook Dijsselbloem en zijn liberale vrienden in de Nederlandse regering zich mogen aantrekken.

Of inderdaad een neokeynesiaanse revolutie aangewakkerd kan worden, zal op dit moment sterk verbonden zijn met het lot van Syriza. De partij zal te maken krijgen met een keur aan machtige weerstand, zowel in eigen land als vanuit de EU en de financiële markt. Op het oog zijn er drie met elkaar verweven politieke scenario´s mogelijk die het project in een vroeg stadium de nek om kunnen draaien.

1. Het herstel gaat niet snel genoeg (het Oekraïne 2014 scenario)

Syriza komt in de problemen als men beloften niet kan waarmaken, omdat door weerstand van private belangen en hun EU beschermheren de economie onvoldoende aantrekt. De verschillende vleugels en bloedgroepen in de partij – en dat zijn er heel wat  – beginnen zich te roeren, interne strubbelingen leggen de partij lam en de kritiek van kiezers zwelt aan. Straatprotesten nemen toe en Syriza zal als vertegenwoordiger van de staat de orde moeten gaan handhaven tegen de eigen achterban in. Ondertussen zullen de neonazi´s van de Gouden Dageraad, nu al de derde partij van Griekenland, zich sterk maken de onrust tot ongezonde hoogte op te voeren. De conservatieven zien kansen in nieuwe verkiezingen of zullen proberen met EU steun proactief in te grijpen om een ‘noodregering’ in te stellen.

2. Het herstel loopt op schema (het scenario van de Griekse Tragedie)

Syriza en de Onafhankelijke Grieken weten ruimte te creëren in de onderhandelingen met de Trojka en de bezuinigingen en privatiseringen voor een belangrijk deel om te keren. Uiteindelijk zullen kiezers en achterban Syriza aansporen eens werk te gaan maken van andere idealen die in de partij leven. Omdat de Onafhankelijke Grieken op andere politieke gebieden dan het antibezuinigingsbeleid een volkomen andere zienswijze hebben, zal de coalitie onder druk komen te staan. Mogelijk zal dat leiden tot een breuk en nieuwe verkiezingen. Die zouden nieuwe kansen voor de oude garde kunnen brengen, omdat idealistische linkse kiezers enigszins teleurgesteld afhaken en ook niet meer de urgentie voelen voor rigoureuze antibezuinigingspolitiek te stemmen.

3. Het herstel verloopt buiten verwachting (het Venezuela onder Chavez scenario)

De regering weet ruimte te scheppen voor schuldverlichting en het voeren van een neokeynesiaans beleid waarbij tal van getroffen groepen uit de armoede worden geholpen. De staat zal meer controle hebben verworven over bedrijfsleven, privatiseringen hebben teruggedraaid en flink in de slag zijn met de oude corrupte kliek. De dreiging wordt voor de oude machthebbers steeds sterker voelbaar. De mogelijkheid bestaat dat private kapitaalbelangen en conservatieven in conclaaf gaan met de rechtsextremisten van Gouden Dageraad in een reactionaire poging het linkse gevaar te stoppen. Ondersteund door neoliberale en conservatieve krachten in de EU zullen desnoods ‘buiten-legale middelen’ worden aangewend Syriza uit haar macht te ontzetten.

  Een nieuw front

Uiteraard zijn dit slechts de rampscenario´s, hoewel ze zijn gebaseerd op een redelijke inschatting van de gevaren die een Grieks mirakel kunnen bedreigen. Gunstig voor Syriza en het land is dat inmiddels onder brede lagen binnen en buiten de EU wordt erkend dat het Europa van conservatieven en monetaristen met haar crisisbeleid opzichtig faalt. Langzamerhand zal dat beleid dan ook binnen Europese elitekringen in diskrediet moeten raken. Hoop gloort dus als zelfs binnen krediteurlanden economen (Flip de Kam in de Volkskrant, 30/01/2015, Ewald Engelen in , 28/01/2015 en journalisten (Jesse Frederik in De Correspondent en Rutger van der Hoeven in De Groene oproepen dat men echt niet meer onder schuldverlichting uitkomt.

Als Syriza successen boekt en anderen volgen – bijvoorbeeld Podemos in Spanje, antibezuinigingscoalities in Portugal en Ierland – dan zullen Merkel, Dijsselbloem en Juncker in een isolement raken. Fundamentele discussie over ideologie en aard van de Europese gedachte zal dan niet meer ontweken kunnen worden. De Griekse casus kan daarom in het ideale geval een belangrijk front zijn voor toenemende invloed van neokeynesiaans denken en de ultieme verdrijving van de economische duivelsverzen die Milton Friedman, Robert Mundell en hun geloofsgenoten ooit bedachten.

Sommige progressieven ontwaren al een einde aan het neoliberale triomfalisme en haar politiek van gestage opwaartse herverdeling van welvaart. Anderen zien achter de hoop het gevaar van een uiterst reactionaire terugslag opdoemen. Buenaventura Durruti, de beruchte anarchistische Kolomleider in de Spaanse burgeroorlog, zei het zo: ‘Altijd als de bourgeoisie zich bedreigd weet, zal het zijn toevlucht nemen tot fascisme’. Griekenland zou een nieuw begin kunnen zijn. Hopelijk overwinnen dit keer de progressieve krachten.