De Amsterdammer Max Lewin was gedurende zijn leven een oerconservatieve joodse zakenman met nazistische vrienden en bijna vijftien jaar spion voor de voormalige DDR.

      door Hans Beerends

In de roerige jaren ’60 en ’70 was de joodse textielhandelaar Max Lewin (1919-2011) uit Amsterdam een eenzame ultra-rechtse agitator tegen zo’n beetje alles wat links was. De gebruikelijke cliché s die door De Telegraaf, behoudende politici en opiniemakers destijds werden gebruikt tegen het opstandige milieu bestaande uit feministische vrouwen, derde wereld-, vredes- en studentenactivisten, werden door Lewin nog eens in de overtreffende trap uitgevent.

Tekstschrijver en publicist Erik Schaap nam de persberichten over deze man door, alsmede de door Lewin zelf geschreven artikelen en de tegen hem gerichte pamfletten en artikelen, verdiepte zich in de rapporten van de BVD (Binnenlandse Veiligheid Dienst), sprak met vrienden en bekenden en met de toen inmiddels 89-jarige Lewin zelf.

Het resultaat van al dit monnikenwerk is een uitgebreide en secure opsomming van de daden en wandaden van deze wispelturige en nauwelijks te volgen rancuneuze politiek agitator. Het boek, met de toepasselijke titel Averechts, is dan ook eerder een feitenrelaas dan een biografie. Voor dat laatste hadden met name het karakter, de trauma’s en de belevingswereld van Lewin wat verder uitgediept moeten worden.

  Verstoteling

Max Lewin, geboren in 1919, werd als kind door zijn moeder verstoten. Deze vrouw, die vervolgens een carrière zou maken als circus- en variété-artieste, en de door haar al eerder weggestuurde vader, keken verder niet meer naar hun kind om. De vader droeg de voogdij over aan de grootouders van kleine Max.

Zijn jeugd werd gekenmerkt door armoede en ziekte en eenmaal volwassen moest hij als jood vanaf 1942 onderduiken. Die tijd gebruikte hij om alles wat te maken had met linkse en rechtse politiek en ideologie te bestuderen. Van Mein Kampf tot Das Kapital, en al datgene wat zich daartussen bevond. In de jaren voorafgaande zijn onderduik had de man alles wat de NSB boekwinkel aanbood ingekocht.

In het jaar van de bevrijding trouwde hij met Franciska Klitsie en begon een handel in portefeuilles, later werd dat textiel. In 1950 bezocht Lewin als handelaar de Leipziger Messe in voormalig Oost-Duitsland (DDR). Hij raakte meteen zeer onder de indruk van het strakke gedisciplineerde systeem van de communistisch bestuurde DDR. In de DDR, zo zou hij later meerdere malen betogen, heerste orde en regelmaat en werden mensen niet lastig gevallen door actiegroepen, werkschuw tuig en gezagsondermijnende pamfletten.

Deze visie is kenmerkend voor zijn anti-linkse en in Nederland fel anti-communistische houding. Lewin was niet per se tegen communisten en fascisten, de man was tegen alles wat de bestaande orde alsmede regels en wetten toentertijd bedreigde. In zoverre hij zich al keerde tegen de Nederlandse regering en haar ambtenaren, diende dit gezien te worden als protest tegen de zijns inziens slappe houding die de overheid innam tegen gezagsondermijnende dissidenten en ordeverstoorders.

De acties die hij zelf uitvoerde en de opruiende artikelen die hij schreef, ervoer hij zelf niet als verstoring van de openbare orde. Nee, Lewin beschouwde deze activiteiten als zijnde waarschuwingen tegen verloedering, bureaucratische bedillerig beleid en een veel te slap optredende overheid. In die denkwereld past ook de reeks extreem-rechtse politieke splinterpartijen die hij oprichtte, alsmede vrije radio- en tv-zenders en vrije kranten en tijdschriften.

Opmerkelijk bij hem, en bij veel rechtse agitators is het gebruik van het woord vrij. Met hun nadruk op vrije pers en vrije radio wordt gesuggereerd dat de bestaande media niet vrij zouden zijn. Zodra zijn rechtse partijtjes niet van de grond kwamen en zijn vrije bladen nauwelijks werden gelezen, was dit volgens Lewin ook altijd de schuld van de bestaande media die de échte stem van het volk, de stem van de zwijgende meerderheid, op alle manieren tegenwerkte.

  Radio Veronica

De enige vrije omroep van Lewin die succesvol zou worden, bleek radio Veronica. Maar deze zender werd hem op slinkse wijze ontnomen door de gewiekste gebroeders Verweij, reden voor Lewin om de regering op te roepen het illegale Veronica schip aan de ketting te leggen. Zodra artiesten en omroepers in dienst van de publieke omroep schnabbelden bij Veronica, sprak de rancuneuze Lewin de betreffende omroep daarop aan.

In zijn blad Rechts Om, later De Vrije Pers geheten, ageerde hij tegen Provo (‘een mesthoop die ongedierte aantrekt’), riep hij op een krans te leggen bij het Van Heutszmonument in Amsterdam ter ere van deze kolonisator, en schreef hij over het gevaar vanwege de opkomst van zwarte en gele volkeren. Door zijn extreem-rechtse, nationalistische en racistische uitlatingen trok hij ook voormalig SS’ers, NSB’ers en andere figuren met een besmet oorlogsverleden aan. Zolang deze mensen zijn positie niet bedreigden, relativeerde Lewin het verleden van deze enthousiaste meedenkers. Het werd echter pijnlijk toen enkelen van hen zich tegen hem keerden vanwege zijn joodse afkomst.

Als vaste bezoeker van de Leipziger Messe kwam Lewin, zonder dat hij dit aanvankelijk besefte, in aanraking met de Stasi, de toenmalige geheime dienst in de DDR. Die wilde allerlei inlichtingen van hem over de situatie in Nederland. Zolang het informatie betrof afkomstig uit openbare bronnen gaf Lewin ze door, maar de Stasi wilde meer. Nadat Lewin een relatie had gekregen met een Oost-Duitse vrouw, chanteerde de Stasi hem daarmee. Hij liet zich in toenemende mate gebruiken door de dienst, deels om zijn huwelijk te redden maar ook omdat hij nog steeds het gedisciplineerde Oost-Duitse systeem bewonderde.

In Nederland werden zijn acties alsmaar driester. Begin jaren ’70 had hij de hand in de ontvoering van oud-Provo Roel van Duyn, alhoewel dit later door de daadwerkelijke ontvoerders zou worden ontkend, en was betrokken bij een mislukte bomaanslag op een metrostation in aanbouw in Amsterdam. Lewin beoogde met deze aanslag de schuld in de schoenen te schuiven van de plaatselijke linkse actiegroep tegen de aanleg van de metrolijn, hetgeen nog bijna is gelukt ook.

Op 16 februari 1975, drie dagen na de mislukte bomaanslag, werd Lewin echter, op basis van inlichtingen van de BVD, gearresteerd op verdenking van spionage en poging tot aanslag. Het is vervolgens gedaan met de praktijken van Max Lewin. Na streng te zijn verhoord, werd hij veroordeeld tot celstraf, maar in 1978 in hoger beroep vrijgesproken. De rest van zijn leven, en dat zijn dan nog 33 jaar, bracht hij mokkend en al ruzie makend met zijn vrouw door. Een triest einde voor een man die zich met onstuitbare woede keerde tegen alles wat hem ergerde, maar bovenal vooral gekend, gerespecteerd en bewonderd wenste te worden.

titel  Averechts
auteur  Erik Schaap
uitgave  Paperback, 214 pagina’s
uitgeverij  Aspekt, 2014
isbn  9789461535849
prijs  € 19.95