Ontkenning is de laatste fase van een genocide. Daders willen het niet toegeven, de meeste slachtoffers zijn dood en de rest vraagt zich af of het nou echt wel zo erg is geweest. Welke rol spelen de Nederlandse media in deze cyclus?

     door Jos van Oijen

Tijdens de rechtszaak van de Rwandese genocideverdachte Joseph Mugenzi zijn feiten aan het licht gekomen die een vaak geciteerd artikel over deze zaak in Vrij Nederland onderuithalen. Het is niet voor het eerst dat zoiets gebeurt. Wat erger is: elke keer dat er grote fouten worden gemaakt weigeren de auteurs ze te erkennen en te rectificeren. Zo wordt in hapklare brokken een mythe opgebouwd.

De meeste artikelen, reportages en open brieven die de laatste jaren over Rwandese verdachten van de volkerenmoord in 1994 zijn verschenen, blijken achteraf gebaseerd te zijn op drijfzand. Fouten zijn te wijten aan gebrekkige fact checking en goedgelovigheid. Er wordt geen rekening gehouden met het eigenbelang van personen die als bronnen zijn gebruikt. Vaak zijn dat de verdachten zelf of hun advocaat. Een simpel ‘hoor en wederhoor’ zou hebben volstaan om het merendeel van de fouten te voorkomen. Is dit gemakzucht of opzet?

Zo publiceerde Vrij Nederland op 14 mei j.l. een artikel van Anneke Verbraeken over de genocideverdachte Jean Claude Iyamuremye. Daarin wordt belastende informatie van het Rwanda Tribunaal verzwegen om twijfel te zaaien over de rol van Iyamuremye als lid van de beruchte Interahamwe-militie. Deze jeugdmilitie speelde een cruciale rol in de genocide, maar Verbraeken laat een Belgische ‘expert’ de Interahamwe-jongeren terloops afschilderen als padvinders in korte broeken die alleen op fluitjes mochten blazen. Deze trivialiserende beeldvorming kennen we ook van de Belgische professor Reyntjens, die de oprichting van haatradio RTLM in een interview met het Leidsch Dagblad omschreef als ‘een leuk initiatief’. Gezelligheid troef.

Dergelijke rammelende teksten verschijnen niet in obscure blogs of op webforums, maar juist in de zogenoemde kwaliteitsmedia. Onder de verantwoordelijke schrijvers vinden we behalve journalisten als Verbraeken bekende persoonlijkheden en wetenschappers die beter zouden moeten weten, zoals David van Reybrouck, Jan Gruiters, directeur van vredesorganisatie PAX, en het Afrika Studiecentrum (ASC). Als bronnen gebruiken zij elkaar, de advocaat van de genocideverdachten, of de eigen fantasie, zodat de desinformatie zich als een olievlek verspreidt. De tendens is om de schuldvraag om te draaien. Daders worden afgeschilderd als slachtoffers, slachtoffers als daders en rechters en het kabinet als marionetten van de huidige president van Rwanda.

  Aanklacht tegen IND/Teeven

Het vorig jaar verschenen invloedrijke artikel in Vrij Nederland over Joseph Mugenzi, met de titel Mugenzi redde mensen, is bijvoorbeeld een lange beschuldiging aan het adres van de Immigratie en Naturalisatie dienst (IND) en voormalig staatssecretaris Teeven over het laten verdwijnen van ontlastende getuigenverklaringen. De staatssecretaris zou onschuldige vluchtelingen hebben willen uitleveren op grond van ondeugdelijke en gefabriceerde bewijzen. Een dappere klokkenluider zou dit aan het licht hebben gebracht. Deze beschuldigingen zijn ongeverifieerd overgenomen in andere publicaties, op websites van goede doelen en door het tv-programma Brandpunt dat er een reportage aan wijdde.

Aan de hand van de recente uitspraak van de rechter kunnen we nu opmaken dat er een eenvoudige reden is om de vermeende bewijzen in het VN-artikel niet te gebruiken: De klokkenluider blijkt naar eigen zeggen persoonlijke banden te hebben met de familie van Mugenzi. Hij onderhoudt bijvoorbeeld een innige vriendschap met diens zuster. Juridisch gezien is in zo’n geval de objectiviteit niet gewaarborgd, wat de geleverde informatie onbruikbaar maakt. Volgens minister Koenders van Buitenlandse Zaken was deze uitleg vorig jaar al bekend bij de raadsman van Mugenzi, Jan Hofdijk, één van de bronnen van het VN-artikel en de Brandpunt-reportage.

Het probleem van belangenverstrengeling blijft niet beperkt tot de klokkenluider en de advocaat van Mugenzi. De betreffende journalist van Vrij Nederland, Verbraeken, is bijvoorbeeld sinds 2008 persoonlijk bevriend met de politiek leider van de beweging waarin de genocideverdachten zijn verenigd. De medewerker van het Afrika Studiecentrum die de open brief van PAX en het ASC heeft opgesteld, kent de klokkenluider persoonlijk. Advocaat Hofdijk, die natuurlijk een zakelijk belang dient, Verbraeken en de klokkenluider dienen weer als bronnen voor Van Reybrouck, Brandpunt en PAX.

  Complottheorie

Het VN-artikel Mugenzi redde mensen bevat meerdere suggesties die voor feiten worden aangezien. Eén daarvan is de bewering dat de Britse geheime dienst MI5 een complot van Rwanda zou hebben ontdekt om de in Engeland woonachtige zoon van Mugenzi te vermoorden. Verbraeken blijkt hier twee verhalen door elkaar te hebben gehaald. Het ene verhaal gaat over een groep van minimaal vijf Rwandese dissidenten, waaronder Mugenzi, die een voorgedrukte brief van de Londense politie hebben ontvangen met een waarschuwing dat hun veiligheid in gevaar zou zijn. In The Independent, een Engelse krant die hierover publiceerde, wordt MI5 wel genoemd maar met betrekking tot een ander verhaal.

De herkomst en betrouwbaarheid van de complottheorie worden niet duidelijk. Volgens de brief van Scotland Yard had de politie geen andere informatie dan de verklaring van een anoniem gehouden tipgever. Inhoudelijk lijken de verhalen sterk op een vier maanden eerder gepubliceerd artikel van de dissidente journalist Jean Bosco Gasasira. Een paar in België woonachtige Rwandezen kenden de naam van de vermeende huurmoordenaar al voordat de politie die bekendmaakte. De verdachte is na verhoor weer vrijgelaten. Het bleek een goede vriend van een van de gewaarschuwde Rwandezen in Engeland te zijn. In een radio-uitzending van de BBC spraken beiden hun verbazing uit over de verdenking.

De fout over MI5 in Vrij Nederland is letterlijk overgenomen door PAX en het ASC. Het was mede aanleiding voor hun open brief in NRC Handelsblad december 2014 aan de staatssecretaris. In een schriftelijke reactie laat het ASC weten dit helemaal niet als een fout te erkennen. ‘Dat uiteindelijk de Metropolitan Police en niet MI5 de twee Rwandezen heeft gewaarschuwd lijkt mij een minder relevant feit omdat het de ernst van de zaak niet aantast’, schrijft de vertegenwoordiger van het ASC. Het ASC wil niet ingaan op het gebrek aan controleerbare bronnen in deze zaak, noch op de overeenkomsten met de complottheorie van Gasasira.

  Getuigen in diskrediet gebracht

Een derde voorbeeld uit Mugenzi redde mensen is het in diskrediet brengen van getuigen tegen genocideverdachten in Rwanda. Dat is een populair thema dat ook door KRO’s Brandpunt, Van Reybrouck, PAX, het ASC en vele anderen is overgenomen. Concrete voorbeelden die de verdachtmakingen legitimeren worden niet gegeven. De bronnen die worden opgevoerd om de beschuldigingen te verkondigen zijn niet de meest betrouwbare. Vrij Nederland citeert de zoon van Mugenzi, Van Reybrouck put uit zijn eigen verbeelding en KRO’s Brandpunt laat Filip Reyntjens opdraven om nader uitleg te geven.

Wat we in de Brandpunt-uitzending niet te horen krijgen, is dat professor Reyntjens al eens een reprimande van het Rwanda Tribunaal heeft gekregen voor vergelijkbare beschuldigingen. Reyntjens trad in het proces tegen de genocidepleger Joseph Kanyabashi, een vriend van Reyntjens, op als deskundige voor de verdediging. De rechters van het tribunaal verwierpen de beschuldigingen over de getuigen na die per individueel geval beoordeeld te hebben. Zij concludeerden dat de verklaringen van Reyntjens sterk bevooroordeeld waren en dat hij waarschijnlijk eigen motieven had – zijn vriendschap met de verdachte – om de getuigen in diskrediet te brengen.

Deskundigen en mensenrechtenorganisaties als Human Rights Watch en Redress die in Rwanda onderzoek hebben gedaan naar dit onderwerp tonen de keerzijde van de zaak. Het blijken vooral getuigen tegen genocideplegers te zijn die worden bedreigd en vermoord en dus moed tonen.

Voormalig officier van justitie Hester van Bruggen vertelde eind vorig jaar in een interview met Tjitske Lingsma over een getuige die door de familie van een Nederlandse genocidepleger werd bedreigd: “hij moest zijn verklaring tegen de verdachte aanpassen of het land verlaten.” Twee jongens die aan het onderzoek van justitie hadden meegewerkt waren opeens verdwenen. “Wij hebben nooit meer iets van ze gehoord”, aldus van Bruggen. “Ook hun familie niet. Verschrikkelijk. Erger kan je niet gebeuren. Maar bij alle zaken worden getuigen bedreigd. Ook de internationale tribunalen worstelen daarmee.”

Reacties op dit soort nuanceringen mogen teleurstellend worden genoemd. Organisaties als PAX en het ASC reageren defensief en ontwijkend op kritiek. Fouten worden simpelweg ontkend of men geeft er een draai aan om gezichtsverlies te voorkomen. Redacties die de tendentieuze verhalen publiceren houden zich doof. Historische fouten worden niet gecorrigeerd en de persoonlijke banden van auteurs met bronnen en betrokkenen worden nergens vermeld.

  Ondoorzichtige propaganda

Er lijkt een chronisch gebrek aan verantwoordelijkheid ten grondslag te liggen aan de onzorgvuldige berichtgeving over de genocideverdachten. Door de status van sommige auteurs en de media die hen publiceren moet hun invloed op de publieke opinie, en in het verlengde daarvan op de politiek, niet worden onderschat. Een gevaarlijke ontwikkeling. Wie is er bestand tegen deze ondoorzichtige propaganda?

Rwanda-kenner Roland Moerland van de Universiteit Maastricht is in maart gepromoveerd op het onderwerp genocide-ontkenning. Vorig jaar deed hij al een oproep tot meer verantwoordelijkheid bij professionals: ‘Daar waar advocaten die genocidaires bijstaan, vanwege fair trial-vereisten waarheden in twijfel mogen trekken en alles moeten kunnen doen om hun cliënt zo goed mogelijk bij te staan, hebben academici en journalisten een professionele verantwoordelijkheid om de waarheid te respecteren en aan het licht te brengen in plaats van deze te verduisteren.’ Daar sluit ik mij graag bij aan.

Lees ook ‘Waarom steunt PAX genocideverdachten?’ van dezelfde auteur, hier.