Hoewel journaliste Manon Stravens lang niet alle raadsels rond de islamitische terreurbeweging Boko Haram heeft opgelost, brengt haar boek verheldering over deze religieuze sekte.

     door Hans Beerends

Boko Haram werd pas voorpaginanieuws toen zij in april 2014 in het noorden van Nigeria 276 middelbare schoolmeisjes ontvoerde. Het was echter niet de eerste ontvoering en ook niet de eerste gewelddadige actie van de in 2002 ontstane islamitische terreurbeweging. Wat beweegt deze mensen en waarom is het toch goed bewapende Nigeriaanse leger niet in staat een einde te maken aan de reeks aanslagen, moorden, afpersingen en andere gewelddaden van deze sekte?

Manon Stravens, Afrikareiziger, journalist en ontwikkelingswerker, verdiepte zich in de geschiedenis van Nigeria, sprak in het conflictgebied met slachtoffers, politici, dorpsbewoners, vluchtelingen, lokale journalisten en publicisten en legde haar bevindingen neer in het boek De opstand van Boko Haram.

De wortels van de huidige opstand en het terug verlangen naar een zuivere islamitische staat gaat, zo schrijft zij, terug naar het oprichten van een kalifaat ruim 200 jaar geleden door Usman Dan Fodio. Dit kalifaat werd door de Britse kolonisators in 1903 verslagen maar voor vele moslims, van gematigd tot radicaal, vormt het nog steeds een bron van inspiratie. De zuivere islam, zo betoogde Dan Fodio al in zijn tijd, is hét antwoord op armoede en corruptie.

Dat de basis van Boko Haram is gelegen in het noorden van Nigeria heeft alles te maken met het koloniale beleid van Engeland. Het noorden werd lange tijd op een typisch Britse indirecte wijze bestuurd waardoor het traditionele islamitische gezag in stand bleef, terwijl het zuiden onder invloed kwam te staan van westers onderwijs en christelijke religie.

  Dictatuur

Zoals in veel Afrikaanse landen ontstond de staat Nigeria in 1960 als een samenvoeging van enkele koloniën en werden grenzen bepaald dwars door oude koninkrijken en cultuurgebieden heen. Nigeria begon in dat jaar als een onafhankelijk democratisch land, maar etnische tegenstellingen leidden in 1966 tot een staatsgreep, gevolgd door de afscheiding van Biafra en de daarop volgende bloedige burgeroorlog.

De staatsgreep en burgeroorlog vormden de start van dertig jaar militaire dictatuur die gekenmerkt werd door grove onderdrukking en grootscheepse corruptie. Dit, gekoppeld aan wanbeleid en een traditioneel islamitisch autoritair bestuur, waren de ingrediënten voor een opstand van de jeugd. Die volgde ook. Zoals in de hele wereld, zo schrijft Stravens, werd ook de Universiteit van Nigeria in de jaren ’70 een bron van verzet. Radicale moslimstudenten organiseerden demonstraties tegen de seculiere overheid, verwierpen de grondwet en ageerden tegen westerse invloeden en Israël.

Stravens stipt het niet direct aan, maar al lezende zag ik een vergelijking met de studentenopstanden in Europa. Hier keerden studenten, en in hun voetspoor talrijke linkse activisten, zich tegen het wettig gezag, tegen de autoritaire en opportunistische kerkleiders en tegen de dominantie van het westerse voornamelijk Amerikaanse imperialisme. Waar Europese jeugdige activisten in de jaren ’70 op zoek gingen naar het ‘zuivere socialisme’ zochten activistische studenten in Nigeria naar de ‘zuivere islam’.

Een rode draad in haar beschrijving van de elkaar opvolgende Nigeriaanse protestgroepen is dat interne breuken keer op keer hebben geleid tot een nog verdere radicalisering. Ook dat deed me denken aan de situatie in Nederland in de jaren ’70 en begin ’80. Ook hier leidde elke ‘linkse’ afsplitsing tot verdere radicalisering. Maar er is ook een belangrijk verschil: waar de radicalisering in Nederland geweldloos bleef en in de jaren ’90 als een nachtkaars uitging, ging de radicalisering in Nigeria door tot op de dag van vandaag en werd zij ook gewelddadig.

  Jihad

Boko Haram, opgericht in 2002 onder leiding van de charismatische Yusuf, begon als een geweldloze, religieus geïnspireerde beweging. Duizenden jongeren voelden zich gesterkt door zijn visie op een zuivere islam en de invoering van de sharia als voertuig voor de noodzakelijke maatschappelijke hervorming van de Nigeriaanse maatschappij.

De geweldloze periode eindigde in 2009 nadat hardhandig optreden van de politie slachtoffers eiste en een militante gewapende groep activisten vervolgens een politiebureau aanviel. Een golf van geweld brak los en op 30 juli van dat jaar werd ook Yusuf gedood. De Nigeriaanse regering dacht een einde gemaakt te hebben aan de islamitische terreurbeweging maar het tegenovergestelde gebeurde. De voormalig rechterhand van Yusuf, Shekau, kondigde in 2010 aan dat de jihad begonnen was. Vanaf dat moment namen ontvoeringen, gewelddadigheden en moorden in hevigheid en aantal toe.

Tot zover is het een helder verhaal over de ontstaansgeschiedenis van een gewelddadige sekte. Vanaf nu begint het tasten en zover als mogelijk, het ontrafelen van raadsels, dubbele en halve waarheden, halve leugens, roddels, veronderstellingen en de ontkenning van veronderstellingen. In haar voorwoord geeft Stravens al aan dat het geheel gecompliceerd is en dat ze al tastend en doorvragend zal proberen de waarheid, of minstens delen ervan, naar boven te krijgen.

Het tweede deel van het boek is dan ook volledig gewijd aan die zoektocht. Yusuf, de oprichter van Boko Haram die zo ageerde tegen westerse decadentie, leefde jaren in weelde. Waarom accepteerde zijn aanhang dat? Van zijn opvolger Shekau, die zich presenteerde als de ‘ongenadige strever naar een zuivere islamstaat’, kan je je afvragen of deze man geestelijk wel in orde is. Hij verheerlijkt het gebruik van geweld en omschrijft het als ‘een oorlog van afranselingen en moord waar we naar verlangen zoals we verlangen naar voedsel bereid met maggiblokjes. Wij moorden in naam en opdracht van Allah.’

Volgens de officiële lezing is er maar één Boko Haram en gewone mensen keren zich daar vol afkeer van af. Stravens ontdekte echter een schil van sympathisanten die zich helemaal of gedeeltelijk konden vinden in de ideologie van de jihad. Verder is er het bange stille zwijgen. De man of vrouw die haar niets vertelt, is dat iemand die bang is of sta je dan tegenover een zwijgend sektelid c.q. een sympathisant?

  Onduidelijkheden

Volgens Nigeriaanse kenners onderhoudt Boko Haram goede contacten met politici, lokale politie, imams en legerofficieren. Hoe intens die contacten zijn, is onduidelijk en namen worden slechts gefluisterd en heel vaak ook niet. Jonge aanhangers zijn slecht opgeleid, arm en werkloos, is de algemene mening maar al pratende ontdekte Stravens ook hoe het geweld van Boko Haram voor sommige jongeren een fascinerende aantrekkingskracht heeft.

Naast werkelozen zijn er ook afgestudeerde vrouwen, geestelijken, ja zelfs christenen, die zich bij de organisatie aansluiten. Wat is de rol van vrouwelijke zelfmoordterroristen, worden ze allemaal gedwongen of…? Ook de relaties met Al Qaida en andere islamitische terreurgroepen blijft onduidelijk.

En tenslotte het leger. Het defensiebudget bedraagt 2 miljard dollar maar volgens verhalen verdwijnt veel van dat geld in diepe zakken en worden soldaten het veld ingestuurd met een dozijn kogels. Logisch dat zij bij een aanval van Boko Haram hals over kop vluchten. Overigens maakt dat leger zich ook schuldig aan grove schending van de mensenrechten. Volgens een recent Amnesty-rapport zijn van de 20.000 mannen en jongens die sinds 2011 werden gearresteerd er 1200 zonder vorm van proces geëxecuteerd en kwamen nog eens 7000 om van honger, dorst en marteling.

Een lichtpuntje is dat in mei van dit jaar de nieuw verkozen president Buhari bij zijn inauguratie stelde dat de strijd tegen Boko Haram voor hem een topprioriteit is en dat hij werk zal maken van de oprichting van een meer professioneel leger dat de mensenrechten zal respecteren. Met de wens, uitgesproken door Nigeriaanse publicisten, dat er naast een militaire interventie ook een ideologisch antwoord moet komen tegenover de gewelddadige ideologie van de jihad, eindigt het boek.

titel  De opstand van Boko Haram; Hoe een ideologische revolte uitgroeide tot een oorlogsmachine
auteur  Manon Stravens
uitgave  192-224 pagina’s, met foto’s van Stravens
uitgever  Conserve
isbn  978 90 5429 400 9
prijs  € 14,99