Het Internationaal Documentaire Filmfestival Amsterdam (IDFA) is altijd al een reflectie van de sociale en politieke actualiteit geweest. In deze donkere en grimmige tijd krijgen de documentaires over bijvoorbeeld terrorisme en de vluchtelingenproblematiek een extra wrange lading.
De documentaire die er tot nu toe het diepst inhakt, is ongetwijfeld Among the Believers van de regisseurs Hemal Trivedi en Mohammed Ali Naqvi. Het geeft een indringende en ontregelende inkijk in de wereld van de rode moskeeën in Pakistan waar 10.000 studenten onderricht krijgen in de islam. De kinderen leven onder een streng regime met slaag waarbij ze voornamelijk teksten uit de Koran moeten leren. Wat de betekenis van de heilige tekst is, leren ze niet, wel de oproep tot geweld.
Het is een hersenspoeling die er op gericht is om haat te kweken onder de jongeren, haat tegen eenieder buiten de muren van de moskee. Dit is een omgeving die terrorisme kweekt. Centraal in de documentaire staat de fanatieke imam Maulana Aziz uit Islamabad. De schijnbaar goedmoedige Aziz vertelt waarom hij zijn jihad voert tegen de Pakistaanse regering. Eigenlijk is het een oorlog tegen iedereen die niet wil voldoen aan de sharia wetgeving. Het gaat in Among the Believers om het gevecht tussen de moslimextremisten en de seculiere leiders over het onderwijs in Pakistan.
Extreme armoede drijft jonge kinderen naar deze haatscholen, daar hebben ze immers een dak boven hun hoofd, voedsel en iets van onderwijs. Hartverscheurend is het verhaal van de 12-jarige Zarina, die de rode moskee wist te ontvluchten. Voor even vond ze geluk op de dorpsschool, maar wanneer die onder dreiging van geweld gesloten werd, wachtte haar een gearrangeerd huwelijk. Imam Aziz ronselt de Taliban om dergelijke seculiere scholen te vernietigen. Dat de Pakistaanse overheid geen greep kan krijgen op de meedogenloze haatprediker is een grof schandaal.
In 2007 werd de rode moskee van Aziz gesloten en vernietigd wat tot een golf van geweld leidde. De Taliban sloeg onverbiddelijk terug met de massaslachting van 132 schoolkinderen in Peshawar. De Pakistaanse bevolking kwam daarop moedig en massaal de straat op om te protesteren tegen het religieus extremisme. Er zijn ook idealistische mensen in Pakistan die vechten voor seculier onderwijs maar de overheid steunt hen niet. Het vermoeden dat het moslimextremisme hier uiteindelijk zal zegevieren, is tamelijk angstaanjagend.
Er zijn nogal wat documentaires op het IDFA te zien welke vluchtelingen die richting Europa komen een gezicht geven. Voor het emotionele A Syrian Lovestory volgde documentairemaker Sean McAllister vijf jaar lang een Syrisch gezin. Amar en Raghda ontmoetten elkaar twintig jaar geleden in de gevangenis en stichtten na hun vrijlating een gezin. Zodra Raghda wegens kritiek op het Syrische regime in 2009 wederom in de gevangenis aanbelandt, raakt haar gezin ontregeld.
Na de vrijlating van Raghda blijkt dat niet botert tussen haar en Amar. Tevens probeert het gezin een bestaan op te bouwen in een Libanees vluchtelingenkamp en later in Frankrijk. Vader en de kinderen blijven in Frankrijk, Raghda vertrekt naar Turkije om te werken aan haar politieke loopbaan. De documentaire toont met aansprekende aandacht voor details hoe hard het leven is voor vluchtelingen, en hoe de oorlog gezinnen uit elkaar drijft. Vooral aangrijpend is het lot van de drie kinderen in het gezin, zij zijn altijd de grootste slachtoffers in dergelijke situaties.
Wat er gebeurt met vluchtelingenkinderen in het westen, toont At Home in the World van de Deense documentairemaker Andreas Koefoed. In het Deense Lynge verblijven 240 kinderen van vluchtelingen uit de hele wereld. Ze krijgen onderwijs in afwachting van de beslissing over hun verblijfsstatus. Omdat de Deense overheid een streng vluchtelingenbeleid voert, is de onzekerheid groot. De ouders hebben vaak last van psychische stoornissen, de kinderen zijn stil.
Zoals de in zichzelf gekeerde Magomed uit Tsjetsjenië. In zijn stilte is hij zo’n beetje het middelpunt van de gevoelige documentaire. Dit is een film die simpel en nuchter toont wat het lot is van kinderen die met hun ouders op de vlucht zijn geslagen, die de gezichtslozen een gezicht geeft. Juist documentaires zijn in staat om dergelijke problematiek tastbaar en begrijpelijk te verbeelden. At Home in the World doet tevens een aanslag op de traanklieren, maar dat mag wel eens.
Ulrik van Tongeren