De jihadistische terreurbeweging IS houdt met dagelijkse gruweldaden de wereld in haar greep. De ontstaansgeschiedenis van IS hangt veelal van toevalligheden aan elkaar, zo blijkt uit het boek De oorlog van ISIS van Judit Neurink.

     door Hans Beerends

Sinds de recente aanslagen in Parijs en de noodtoestand in Brussel puilen de kranten uit met berichten over Islamitische Staat (IS): hun doeleinden, strategie, religieuze utopie, aantrekkingskracht op jongeren enz. Gezien de overvloed aan informatie vroeg ik mij af of een recensie van het eerder dit jaar verschenen boek van Judit Neurink, De oorlog van ISIS, daar nog veel aan toe te voegen heeft. Journalist Neurink, die zich ook vandaag nog midden in het strijdgewoel begeeft, is vaste correspondent in Irak voor de dagbladen Trouw en De Standaard.

Behalve algemene beschouwingen over het karakter van IS, waarover we thans dagelijks kunnen lezen, beschrijft zij gedetailleerd de ontstaansgeschiedenis van deze terroristische beweging. Omdat dit begin, en de vaak toevallige omstandigheden waaronder IS heeft kunnen uitgroeien, veelal verloren gaan onder de stortvloed van verhalen in de media, leek het mij toch een goede zaak om vooral het historische deel te bespreken.

  De val van Hoessein

Toen Neurink in 2003 het stadje Byara in Irak bezocht, was het net bevrijd uit handen van de moslimgroep Ansar al-Islam, jihadisten die nauwe banden onderhielden met Al-Qaida. Vanwege de relatie met Al-Qaida werd Ansar bij de inval in Irak in 2003 het eerste bombardementsdoel van de VS. Door de invasie, die de val van Saddam Hoessein inluidde, verloor de soennietische minderheid haar macht. De door Saddam onderdrukte sjiieten, 60 procent van de bevolking, zagen hun kans schoon en zonnen op wraak. De eerder naar Iran gevluchte sjiieten zochten contact met hun Irakese broeders en hoopten dat hun droom, de vestiging van een sjiitische staat zoals in Iran, in vervulling zou gaan.

Tijdens de dictatuur van Saddam hadden zowel sjiitische als soennietische radicale strijdgroepen zich bewapend. Over en weer werden ‘verdachte’ burgers opgepakt, mishandeld of ontvoerd en tegen hoge losgelden weer vrij gelaten. Geleidelijk aan was, zo signaleert Neurink, geloofsijver verandert in banditisme en in dit criminele klimaat kwam een man naar voren die een belangrijke rol zou gaan spelen bij het ontstaan van IS.

Abu Musab al-Zarqawi was een boef uit Jordanië die zich in de gevangenis had bekeerd tot de radicale islam. Na zijn vrijlating heeft hij in Jordanië geprobeerd een islamitische staat op te richten maar dat mislukte. Hij week uit naar Afghanistan waar hij in de jaren ’90 Bin Laden ontmoette. Vanaf begin 2001 kwam Abu Musab regelmatig in Irak waar hij, nog voor de val van Hoessein, een netwerk van radicale moslims samenstelde.

Na de aanvallen van Al Qaida op 9/11 2001 hield Abu Musab serieus rekening met een VS-invasie. Met geld van Bin Laden haalde hij moslimstrijders naar Irak en zette een netwerk op van schuilplekken en wapenopslagplaatsen. Zijn doel was de Amerikaanse troepen te verjagen om vervolgens de ontstane Irakese regering omver te werpen en een islamitische staat op te richten.

  Met of tegen de sjiieten?

In opdracht van en met geld van Bin Laden pleegde Abu Musab in Irak een reeks aanslagen op Amerikaanse troepen, maar zijn eigenlijke doel was het vernietigen van de sjiitische gemeenschap. Hij noemde hen ‘het grootste kwaad van de mensheid’ waarmee hij van mening verschilde met Bin Laden. Voor Bin Laden werd de islam aangevallen door westerse mogendheden en, ondanks dat hij zelf soenniet was, achtte hij samenwerking met de sjiieten noodzakelijk.

In 2006 vond Abu Musab de dood na een gericht bombardement door de VS. De Amerikanen hadden in de voorgaande jaren de jacht geopend op jihadstrijders, waarvan honderden werden opgepakt en gedood. Gedurende deze jacht werden ze ondersteund door de Sahwa, een door de VS in het leven geroepen organisatie van soennieten die zich keerde tegen de jihad. Leden van de Sahwa, de Beweging van de Dageraad, ontvingen een geweer en een salaris. Op haar hoogtepunt telde de beweging meer dan honderdduizend mannen.

Na de dood van Abu Musab al-Zarqawi stelde Bin Laden een nieuwe leider aan voor Irak, Abu Bakr al-Baghdadi, een academisch gevormd man, dichter en afkomstig uit een religieuze familie van predikers. De jacht van de VS samen met de soennieten van Sahwa bleek echter zo succesvol dat al-Baghdadi de ISI (Islamitische Staat Irak) alleen in het geheim verder kon opbouwen. Voor een openlijke strijd waren nog maar weinig mogelijkheden over in Irak, waarna al-Baghdadi de strijd verplaatste naar Syrië waar in 2011 de bevolking in opstand was gekomen tegen dictatuur van Assad. ISI werd ISIS (Islamitische Staat Irak Syrië).

De Syrische opstand bestond oorspronkelijk uit seculier burgerverzet maar door de onderlinge verschillen tussen strijdende groepen ontstond er een machtsvacuüm waar ISIS gebruik van maakte. Met succes konden zij zich opstellen als de vertegenwoordiger van de onderdrukte soennitische meerderheid in Syrië. De strijd in Syrië trok, zo schrijft Neurink, 12.000 militante moslims aan waarvan 3.000 uit het westen die tegen Assad of voor ISIS gingen vechten.

  Nieuwe kansen voor ISIS in Irak

Leken de kansen in Irak na de succesvolle bestrijding door de VS aanvankelijk verkeken, door een aantal Amerikaanse misrekeningen en de machtsaanspraken van Iraakse sjiieten kreeg ISIS weer voet aan de grond. De VS probeerde in Irak een democratisch bestuur achter te laten en dacht in Nouri al-Maliki een man gevonden te hebben die de eenheid in Irak zou doen herstellen. De Amerikaanse droom was een democratische verkiezing gevolgd door een parlement waarin soennieten, sjiieten en Koerden een plaats zouden krijgen.

Bij deze poging tot democratie speelde al-Maliki een kwalijke rol. Hij was een man vervuld van haat tegen Hoessein en tegen iedereen die ooit met deze dictator had samen gewerkt. Zijn doel was een sjiitische staat en met dat doel voor ogen trok hij steeds meer macht naar zich toe. Ook de uitslag van de verkiezingen van 2010, waarbij soennieten veel zetels wonnen, werd door hem genegeerd en weg gemanipuleerd. Zoals Saddam Hoessein met zijn minderheidsregering van soennieten ooit de sjiieten had onderdrukt, zo onderdrukte al-Maliki op zijn beurt met zijn sjiitische minderheidsregering de Irakese soennieten.

Soennieten ergerden zich ook aan het feit dat al-Maliki onder druk van Iran de kant van de Syrische dictator Assad koos. Zowel in Syrië als in Irak werden nu de soennieten onderdrukt: in Irak door een sjiitische minderheidsregering, in Syrië door een aan het sjiitische geloof verwante minderheidsregering van alawieten. In haar propaganda kon ISIS zich nu opwerpen als de beschermer van álle onderdrukten.

In 2014 keerden de gewapende jihadisten van ISIS terug in Irak en veroverden de steden Falluja en Ramadi. Daarbij vielen honderden doden en duizenden sloegen op de vlucht. ISIS kon nu IS (Islamitische Staat) worden, een staat die in de ogen van de jihadisten zich zal moeten uitbreiden tot de gehele islamitische wereld. Het boek eindigt in december 2014. De soennitische bevolking wordt nog steeds onderdrukt, hetzij door machtswellustige minderheidsregeringen, hetzij door IS.

Hoe IS zich verder heeft ontwikkeld, kunnen we thans dagelijks in de krant lezen. Judit Neurink schrijft vanuit haar standplaats Irak nog regelmatig over de nieuwste ontwikkelingen in Trouw en in oktober van dit jaar verscheen van haar hand opnieuw een boek over IS, deze keer over de situatie van de vrouwen in het kalifaat.

titel  De oorlog van ISIS
auteur  Judit Neurink
uitgave  Paperback, 192 pg’s (tevens e-book)
uitgeverij  Conserve
prijs  € 14,99
isbn  978 90 5429 378 1