De poëtische documentaire El botón de nácar (de paarlemoeren knoop) van de Chileense regisseur Patricio Guzmán begint als een onderzoek naar de geschiedenis van het water en de zee. Om daarna over te gaan naar de bewogen relatie die Chili heeft met het water. Het Zuid-Amerikaanse land wordt gekenmerkt door de langste kustlijn van de wereld, en tóch is het geen maritieme natie. De angst voor de zee zit zeer diep bij de Chilenen. Daarom leeft de bevolking grotendeels in steden gelegen in de bergen in het noorden.
De oorspronkelijke bewoners van Patagonië, het zuidelijkste deel van het land, hadden wél een nauwe relatie met de Stille Oceaan. Het waren waternomaden die navigeerden tussen de duizenden eilandjes voor de Chileense kust. Hartverscheurend was de meedogenloze uitroeiing van deze stammen door de Spaanse kolonisten in de 18e en 19e eeuw. Verderop in de documentaire behandelt Guzmán de immense moordpartijen waarbij opposanten van het Pinochet-regime in de jaren ’70 van de vorige eeuw om het leven kwamen. Duizenden lijken werden vanuit vliegtuigen in de zee bij Patagonië gedumpt.
Het begin van de documentaire is een dichterlijke en hypnotiserende blik op de oneindigheid en de mystiek van de zee. Chili wordt zelfs vanuit astronomisch perspectief getoond. Wanneer Guzmán begint over de uitroeiing van de oorspronkelijke bewoners van Patagonië, en de verdwijning van de vijanden van de Pinochet junta, ontstaat er een hartstochtelijke politieke aanklacht. Die samensmelting van het filosofische en het politieke is best wel gewaagd, maar de regisseur heeft van deze tegenstrijdige thema’s een organisch geheel weten te maken.
Guzmán betoog is dat het zeewater een geheugen heeft. Wanneer je goed luistert hoor je de stemmen van de verdwenen mensen. De documentaire zit vol met dergelijke uitdagende gedachten, wat leidt tot een diep filosofische overpeinzing. De regisseur weet met treffende details de historie tastbaar te maken. Zo bevat El botón de nácar het verhaal van Jemmy Button, lid van een inheemse stam, die door Britse kolonisten naar Engeland werd gebracht. De man werd gekocht voor één paarlemoeren knoop. In Engeland maakten ze een heer van hem, bij terugkeer in Patagonië was hij reddeloos verloren.
Eenzelfde soort knoop duikt verderop in de documentaire weer op in samenhang met een vermoorde dissident van het Pinochet-regime. Hiermee koppelt de regisseur de uitroeiing van de oorspronkelijke bewoners van Chili aan het lot van de politieke gevangenen onder de junta. Het zijn in feite dezelfde verhalen. El botón de nácar is een meeslepende historische reconstructie van een bewogen Chileense geschiedenis. Een natie die nog steeds gebogen gaat onder dat pijnlijke verleden.
Ulrik van Tongeren