De Amerikaanse regisseur Michael Almereyda heeft met Experimenter een intrigerende en dwarse biografische film gemaakt over de controversiële Amerikaanse sociaal psycholoog Stanley Milgram, volgens Almereyda een miskend genie. Milgram werd vooral beroemd door zijn gehoorzaamheidsexperiment uit 1961, waarin hij een proefpersoon vragen liet stellen aan een tweede proefpersoon in een andere ruimte.

Bij een foutief antwoord moest de vragensteller elektrische schokken toedienen aan de andere proefpersoon, schokken die ook nog eens qua sterkte opliepen. Wat de vragensteller niet wist, was dat er geen sprake was van daadwerkelijke elektrische schokken. De andere proefpersoon, het ‘slachtoffer’, was een acteur die pijnkreten simuleerde. Driekwart van de proefpersonen die de schokken moest toedienen, bleek tot het uiterste te gaan met de ‘dood’ tot gevolg.

De proefpersonen die deelnamen aan het experiment kregen als reden aangegeven het belang van straf in het leerproces vast te stellen. Maar in wezen ging het Milgram-experiment over de gehoorzaamheid aan de autoriteit, over het klakkeloos opvolgen van bevelen. Stanley Milgram wordt gespeeld door de acteur Peter Sarsgaard. Hij wendt zich vaak direct tot de camera om dingen uit te leggen om vervolgens het werk van Milgram in een historische context te plaatsen.

Het is onvermijdelijk dat Nazi-Duitsland aan bod komt. We weten waarom de Nazi’s braaf bevelen opvolgden, maar vanwaar deden de Duitse burgers dat evenzeer? Tijdens het experiment van Milgram vond het Eichmann-proces in Jeruzalem plaats. Het ging gedurende dat proces, volgens de gevleugelde uitspraak van Hannah Arendt, om de banaliteit van het kwaad. Onderdanigheid aan autoriteit is van alle tijden, denk aan de jihadisten van IS. Experimenter is daarom tergend actueel.

Door de inventieve visuele vondsten van Almereyda is het geen droog wetenschappelijk betoog geworden. De regisseur bedient zich uitdagend van symboliek. Meest opmerkelijke voorbeeld daarvan is de scène waarin een olifant achter Milgram opdoemt. Deze ‘olifant’ wordt gevormd door Milgram’s achtergrond, zoon van immigranten die maar net aan de Holocaust wisten te ontsnappen. De tragiek van de Holocaust motiveerde Milgram tot zijn baanbrekende experimenten.

In de discussie over het controversiële werk van de psycholoog gaat het meestal over ethiek. Ging de wetenschapper niet veel te ver met zijn methodes, ging hij niet harteloos om met zijn proefpersonen? De film geeft niet werkelijk antwoord op deze dwingende vragen. Experimenter is typisch een kijkervaring waarbij de toeschouwer tussen de regels door moet lezen, zelf conclusies moet trekken. En dat is tamelijk zeldzaam bij een hedendaagse speelfilm.

Ulrik van Tongeren

Experimenter (Amstelfilm, 2015), nu in de bioscopen.