Meer dan 1,5 jaar nadat lijnvlucht MH17 neerstortte, woedt de informatie-oorlog op volle toeren. Het Russische Ministerie van Defensie is, opmerkelijk genoeg, het gevecht aangegaan met het Bellingcat online-onderzoekscollectief. Een analyse.

     door Hector Reban

Afgelopen april nam de informatie-oorlog, die als een zware deken boven de ramp met vlucht MH17 hangt, een verrassende wending nadat het aan de NAVO gelieerde onderzoeksteam Bellingcat en het Russische Ministerie van Buitenlandse Zaken (RMBZ) openlijk met elkaar in gevecht raakten. Eliot Higgins, oprichter van Bellingcat, gebruikte enige efficiënte troll technieken om de Russen te provoceren. Op die manier wist hij ook nog respons los te wringen.

Door de discussie die ontstond te analyseren, kan een goed inzicht worden verworven in de voortwoekerende informatieslag, met name welke argumenten een rol spelen en hoe die worden ondersteund. Uiteindelijk blijkt overigens geen van beide partijen echt overtuigend te zijn.

  Effectief ‘trollen’

Aanjager van deze interessante open ruzie was de Russische zegspersoon van het Russische Ministerie, Maria Zakharova. Zij gooide olie op een smeulend vuur van Russische irritatie over de goed ontworpen Public Relations strategie die Bellingcat aanwendde om zoveel verdachtmakingen naar de Russische kant te gooien als maar mogelijk is. In een persbriefing van 6 april gaf Zakharova het team een stevige veeg uit de pan, door Bellingcat ‘een instrument om aandacht af te leiden’ te noemen, dat ‘maar door blijft gaan allerlei mogelijke valse quasi-bewijzen te creëren om Rusland te beschuldigen’.

Het leek erop als Eliot Higgins hierop had gewacht. Met enkele scherp gerichte aanvallen trok hij het RMBZ mee in een soort van debat over vals en betrouwbaar bewijs met betrekking tot de vraag wie schuldig is geweest aan het neerschieten van het Maleisische toestel. Op deze wijze erkende het RMBZ hem als een belangrijke speler om rekening mee te houden, een breuk in het beleid dat tot dan toe was gevolgd, om alleen te reageren op staatsniveau in het bereik van internationale betrekkingen.

Waarom de Russen deze stap namen, kan niet eenvoudig worden afgeleid uit de informatie die zij in het dispuut overhandigden om hun beschuldiging kracht bij te zetten. Feitelijk was het enige bewijs voor de uitspraak dat Bellingcat bewijs had vervalst, afkomstig uit een Albert-lex blog van de bekende Russische blogger Albert Nazynsky. Ook al is het niet moeilijk te begrijpen dat de Russen niet het achterste van hun tong hebben laten zien door nieuwe gegevens te openbaren die uit intelligence operations zijn vergaard, blijft het de grote vraag waarom ze Higgins gaven wat hij wilde: een podium om op te stralen.

Om meer licht op deze informatie-oorlog te krijgen, is het interessant om enkele onderwerpen te selecteren die tijdens de openlijke ruzie de revue passeerden. De Russen uitten bijvoorbeeld hun zorgen over het ‘BUK nummer 3×2’ verhaal. Dit luchtafweer raketsysteem, rijdend in een Russisch konvooi enkele weken voorafgaand de ramp, zou volgens Bellingcat op de ochtend van de fatale dag hebben gereden in Donetsk (rebellengebied), zoals te zien zou zijn op twee foto´s gepubliceerd door het Franse magazine Paris Match. Verder gebruikten de Russen het Albert-lex blog om aan te geven dat de ‘unieke’ truck die op verschillend beeldmateriaal van die 17de juli in separatistisch gebied te zien zou zijn, in werkelijkheid afwijkende eigenschappen vertoonde op verschillende beelden.

Bellingcat ondersteunde dus het idee dat een Russische BUK op 17 juli een trip naar de plaats des onheils door de Donbass zou hebben gemaakt, met name door de beschikbare beelden van een ‘unieke’ truck met oplader te zien als een op dezelfde dag gedateerd spoor, ondanks dat van de beelden originele maker noch metadata beschikbaar waren. De Russen claimden dat die beelden verschillende trucks lieten zien en dus niet zonder meer gebruikt konden worden om een spoor op 17 juli te construeren. Overigens zijn er gegronde redenen aan te nemen dat beeldmateriaal inderdaad niet (allemaal) van de 17de afkomstig is. Met name zijn er zeer sterke twijfels over een video die is gemaakt in Luhansk. Daarover later meer.

Daarnaast bracht Bellingcat opnieuw naar voren dat Russische satellietbeelden vervalst zijn, bijvoorbeeld het beeld waarop Oekraiense BUKs te zien zouden zijn die zich op de dag van de ramp binnen schootsafstand van de MH17 bevonden. Ook probeerde Higgins de kritiek van de Russen te pareren over een foto waarop een vermeende BUK lanceerpluim te zien zou zijn.

  Een ‘unieke’ truck

Het spoor door de Donbass van een vermeende Russische BUK, die op die fatale dag een burgerluchtvaartuig neerschoot en dan over de grens naar Rusland vlucht, bestaat onder meer uit vier beelden waarop de BUK te zien zou zijn die op een ‘unieke’ truck met dieplader zou zijn vervoerd. De Paris Match foto, de Zuhres video, de Torez foto en de Luhansk video.

Volgens de Russen, feitelijk het Albert-lex blog, toont slechts één van de beelden de truck met een reservewiel. Kennelijk zouden er dus bij de reconstructie van het spoor op basis van al het beeldmateriaal meerdere trucks betrokken zijn geweest dan alleen de ‘unieke’ truck. Deze denkwijze leidt tot twijfel in de lijn van bewijsvoering omdat, gelet op de tijdlijn, het niet waarschijnlijk is dat men op 17 juli verschillende trucks heeft gebruikt om de BUK naar plaats delict te vervoeren.

Niet zo verrassend wist Eliot Higgins wél op elk beeld een reservewiel waar te nemen (zie rode vierkantjes in de beelden hieronder). Eigenlijk was dat meer een vorm van wensdenken, in het bijzonder in aanmerking genomen dat de meeste beelden nogal vervaagd en onduidelijk zijn. Wel vaker laadt Bellingcat de verdenking op zich vooral te zien wat men ook graag wil zien.

Bovendien zijn er ook nog andere eigenschappen van de truck om uit te pluizen. Kusaka Arato, een Japanse tweeter, bracht onder mijn aandacht dat mogelijk de blauwe bestreping op de zijkant van de Volvo cabine op de Torez foto een ander patroon zou hebben dan op een foto van de cabine ergens in Snizhne. In Torez zou de bestreping een veel breder wit tussengedeelte laten zien dan op de tweede foto. Bellingcat pareerde die kritiek door te wijzen op bladeren van een boom die naast de truck te zien is, waardoor het alleen zou lijken dat er twee aparte blauwe strepen zichtbaar zijn. De lezer kan voor zichzelf bepalen wat hij/zij de meest plausibele uitleg vindt.

Misschien is het gesteggel over reservewielen en blauwe strepen voor veel mensen niet overtuigend. Maar wat goed in het achterhoofd moet worden gehouden is dat niet zomaar een lijn van gebeurtenissen kan worden vastgesteld op basis van een aantal beelden waarop zogenaamd eenzelfde transport te zien zou zijn. Zeker niet als die beelden uiterst vaag zijn en originele bronnen en metadata ontbreken. Natuurlijk is de link gemakkelijk gelegd en de suggestie eenvoudig gemaakt, maar in een informatie-oorlog is het voor de buitenstaander van belang goed onderscheid te blijven maken tussen beeld met suggestie en feit.

  De lanceerpluim

De Russen uitten ook hun ongenoegen over de reclame die Bellingcat maakt voor de foto van een vermeend Buk lanceerspoor, zoals die drie uur na de ramp op Twitter werd verspreid (dit is het enige vermeende bewijs van een lancering dat momenteel bestaat). Zij beweerden dat die pluim niet van een Buk-lancering afkomstig zou kunnen zijn, omdat ‘het spoor van een raket niet verticaal kan zijn’. Een Buk wordt namelijk altijd onder een hoek afgeschoten.

Higgins was al voorbereid op dit argument omdat het al veel langer in discussies circuleerde. En in feite had hij ook het gelijk aan zijn kant, tenminste, wat betreft het argument dat hij gaf. Als een Buk namelijk wordt afgevuurd en recht in de zichtlijn van de fotograaf over hem heen vliegt, dan lijkt het vanuit zijn standpunt alsof een verticaal spoor zichtbaar is. Dat wil zeggen, vlak na het afvuren, als de wind het spoor nog niet heeft vervormd en meegedragen naar een andere locatie (zie illustratie hieronder).

Er was alleen iets dat Higgins niet meenam in zijn argumentatie. In de eerste plaats hadden twee Duitse ingenieurs al bewezen dat de lanceerpluim, die volgens Bellingcat uit een gedeelte zwarte rook en een wit spoor zou bestaan, in twee onafhankelijke delen uit elkaar viel. Het witte spoor zou, de windsnelheid in aanmerking genomen, een hele andere origine kennen dan de zwarte rook (lees The mystery of the two-faced launchplume op mijn blog). Dus als die origine veel verder oostwaarts zou liggen, dan zou de rechte lijn in de illustratie hierboven geen rechte lijn meer zijn.

Maar, belangrijker natuurlijk, de plek die is gefotografeerd is dan feitelijk niet de lanceerplaats, maar de plaats waar de pluim zich bevindt, gedragen door de wind, in de tijd die verstreken is tussen lancering en het nemen van de foto.

‘Het verticale spoor’ waarover de partijen ruzieden, kende dus twee varianten. De Russen bedoelden waarschijnlijk alleen het witte gedeelte, omdat alleen die pluim goed zichtbaar was geweest op de originele foto zoals die verschenen was op Twitter. Bellingcat bedoelde de totale pluim, inclusief zwarte rook, een door de wind vervormd spoor van wat oorspronkelijk verticaal zou zijn geweest.

Bellingcat beweerde in een eerder rapport dat het totale, verticale spoor een curve had gekregen ten gevolge van meteorologische effecten. De Duitse ingenieurs hadden daarentegen met enkele eenvoudige berekeningen, met behulp van de windsnelheid, duidelijk gemaakt dat het hier om twee onafhankelijke delen ging (zie eerder genoemd blog), namelijk zwarte rook (het niet zo verticale deel op de Bellingcat illustratie hieronder) en de witte pluim (het verticale gedeelte).

Bovendien liet de witte pluim geen enkele vervorming en verspreiding zien in de tijd die was verstreken tussen deze foto en een tweede, iets later genomen foto van de pluim die enkele maanden later op was gedoken. De zwarte wel. De conclusie zou dan ook moeten luiden dat wat we hier op de foto zien geen verticale lanceerpluim kan zijn die door de wind verspreid en vervormd is ten tijde van het maken van de foto.

Wat te maken van dit alles? Duidelijk is in ieder geval dat dit deel van het dispuut inzichtelijk maakt hoe de informatie-oorlog wordt gevoerd, welke methoden partijen gebruiken en welke moeilijkheden wij als normale, maar kritische nieuwsconsumenten, ervaren om in te schatten hoe feitelijk de gegeven informatie eigenlijk is.

  Russisch satellietmateriaal

Eén van de pijnlijkste uitglijders die Bellingcat maakte sinds het online-onderzoeksbureau bijna twee jaar geleden werd opgericht, was hun rapport te bewijzen dat de Russen satellietbeelden van Oekraïense BUKs vervalst zouden hebben. In een regelrecht beschamende poging deze beelden in diskrediet te brengen, werd gebruikt gemaakt van een digitaal forensisch gereedschap, ELA, om de beelden te analyseren op digitale bewerking.

Maar vele experts, niet in het minst de ontwerper van het gereedschap, dr. Neal Krawetz, maakten duidelijk dat deze techniek was gebruikt op een wijze waarvoor deze totaal ongeschikt is. Krawetz, uiteraard in de briefwisseling geciteerd door de Russen, sprak zich zelfs ernstig geschrokken uit over dit misbruik en distantieerde zich van Bellingcat’s werk: ‘Dit is een duidelijk voorbeeld hoe NIET met ELA te werken!’

In de ruzie met het RMBZ liet Higgins merken nog steeds niet volledig te zijn hersteld van deze faux-pas. Op een nogal eufemistische wijze gaf hij toe dat er ‘onenigheden’ waren geweest over Bellingcat´s aanwending van ELA. Dat is ook een manier om het uit te leggen. In een informatie-oorlog zijn de belangen zo groot dat je niet eenvoudig je ongelijk belijdt.

Jammer genoeg weerhield dat Higgins er niet van met bewijzen te komen op basis van een techniek die ook zwaar bekritiseerd was, namelijk het uitvoeren van ‘referentie-analyse’ van de Russische satellietbeelden door hen te vergelijken met beelden van Google Earth. Op deze manier zou Bellingcat aantonen dat een Russisch beeld vals was gedateerd, omdat sommige bosjes die op hun beeld nog duidelijk zichtbaar waren, in werkelijkheid allang zouden zijn gekapt. Tenminste, volgens een tijdlijn die was opgebouwd uit beelden van Google Earth en hun leverancier Digital Globe.

De critici hadden Higgins al gewaarschuwd om officiële documenten op te vragen voor forensische doeleinden, zoals datering van de beelden, aangezien zowel Google Earth als Digital Globe beelden opbouwden uit satellietbeelden van meerdere dagen en meerdere leveranciers. Bellingcat verzuimde dat. Of, in ieder geval, men publiceerde die documenten nooit en sprak ook nooit uit dat ze in bezit waren.

Om te laten zien in welke toestand men verzeild raakt als men gebruik maakt van een ondeugdelijke onderzoeksmethode, kan worden gekeken naar beelden van dezelfde bosjes zoals die op Google Earth verschenen in het jaar 2012.

(Foute) conclusies bereiken ons eenvoudig. Zoals we kunnen zien, brak de spaarzame vegetatie in mei heel abrupt open en kwam zij binnen drie weken tot volledige wasdom. Het jaar 2012 moet erg nat zijn geweest, zeker in vergelijking met 2014. De maanden mei tot en met augustus vertonen volledig volgroeide ‘vegetatie patronen’. De bosjes zijn zelfs nog in vol opgebloeide staat te zien in augustus, terwijl het veld er in 2014 begin juli al volkomen verdord bij lag volgens de studie van Bellingcat.

Hopelijk krijgt de lezer de juiste indruk, met name dat het deel met de bosjes op de Google Earth beelden van 14 augustus 2012 exact dezelfde zijn als die op het beeld dat op 7 mei is gedateerd. Een tijdlijn is op deze manier dus niet zomaar vast te stellen.

  Het Buk spoor

Higgins’ Bellingcat nam na de ramp direct virulent de taak op zich het vermeende Buk spoor van 17 juli 2014 te beschermen, op te poetsen en uit te breiden. Ondanks dat Higgins nog steeds uitermate sterk vertrouwt op dit bewijs, zijn vrijwel alle punten waardoor een rechte lijn wordt getrokken van Donetsk tot lanceerplaats sterk vervaagd in kracht. Inmiddels is een behoorlijke hoeveelheid tegenbewijs verzameld door dissidente onderzoekers, zoals ik in een vorig artikel voor Ravage beschreef.

Recente aanval op het Buk spoor kwam van de beheerder van een Russisch discussieforum over MH17, die onder meer interessant materiaal publiceerde met betrekking tot de Luhansk video (de vluchtende truck met vermeende moord Buk, volgens de Oekraïense geheime dienst genomen op de ochtend van de 18de juli).

Overigens stond dit stuk bewijs al wankelend op het spoor. Uit een persconferentie van Oekraïense official Andrei Lysenko was namelijk gebleken dat de Oekraïeners al een video van een Buk verplaatsing in Luhansk hadden vóór het moment dat MH17 neerstortte. Dus vanaf de ochtend van de 18de zouden zij de beschikking moeten hebben gehad over twee video’s. De geheime dienst publiceerde er maar één zodat de vraag rees of er in werkelijkheid eigenlijk niet slechts één video bestond. De gepubliceerde video zou dan eigenlijk vóór de ochtend van de 18de zijn geschoten en dus geen onderdeel uitmaken van het Buk spoor.

De beheerder, Kemet, voegde twijfel over datering van de video toe. Volgens een screenshot van de video kon worden opgemaakt dat de straatverlichting (gedeeltelijk) was ontstoken.

De tijd zou dat ook mogelijk maken, aangezien de video was geklokt op 4:50 uur in de morgen. Maar, zo redeneerde Kemet, ongeveer om middernacht was een elektrische voedingsinstallatie gebombardeerd, zodat een groot deel van de stad met een totale black-out te maken had. Er was tenminste 12 uur lang geen elektriciteit, geen internet en geen water beschikbaar. Daarom kon de straatverlichting ook nooit ontstoken zijn geweest rond vijf uur in die ochtend en was de video dus inderdaad niet gemaakt in de ochtend van de 18de.

Kemet had meer. De Oekraïners hadden in eerste instantie na de ramp geprobeerd aan te tonen dat de bewuste moord-Buk een Russische Buk met nummer 312 moest zijn geweest. Snel werd echter aangetoond dat betreffende Buk-eenheid in Oekraïense handen was, zodat desinformatie van formaat werd geopenbaard. Daarnaast was de Paris Match foto uitgekomen, met een vervaagde Buk op een heldere truck. Idee was nu dat wellicht Oekraïense Buk 312 als voorbeeld had gediend om die in de Paris Match foto te photoshoppen. In een video toonde Kemet het resultaat.

Bellingcat had de connectie tussen Russisch konvooi en de Paris Match Buk aangetoond door middel van een techniek die zij side-skirt fingerprinting noemen. De rubberen flap boven de rupsbanden zou voor elke Buk een uniek karakter bezitten en daaraan zou men dus kunnen herkennen welke Russische Buk op de foto te zien zou zijn. Interessant dus om die techniek ook eens toe te passen op Buk 312.

De lezer kan nu zelf een vergelijking maken aan de hand van Kemet´s video door met name te letten op de rubberen flappen.

Ook de foto die van de truck met Buk in Torez zou zijn gemaakt in de vroege middag van de dag van de crash, werd nog een keer uitvoerig bekeken. In eerste instantie door Bellingcat zelf, dat een rapport lanceerde waarin wordt vermeld dat een Jeep UAZ die op de foto zichtbaar was, ook te zien was geweest in een konvooi van separatisten twee dagen vóór de fatale dag. Volgens Bellingcat zou dat nogmaals een bevestiging zijn van het feit dat het inderdaad om een separatistisch konvooi ging dat de Buk op de 17de juli naar de plaats delict had gebracht. Ander konvooi, maar zelfde Jeep – dus zelfde daders.

Opnieuw wees Kusaka Arato me op een interessant punt van de betreffende Jeep. Het zou namelijk heel goed kunnen dat op de Torez Jeep een wit kruis op het zijportier was gekalkt, zoals hij ook waargenomen had op een Jeep in een video van een Oekraïens konvooi.

(Het is niet ongebruikelijk dat de Oekraïners hun materieel beschilderden met witte kentekens. Hun tanks zijn bijvoorbeeld regelmatig voorzien van witte verticale strepen op de voorkant).

Natuurlijk kon het zijn dat de separatisten een dergelijke Jeep hadden gestolen en hadden meegenomen op een Buk transport dat door Torez ging (op welke dag ook). Of het was inderdaad de Jeep die Bellingcat had geïdentificeerd. Niettemin maakte Arato´s vondst duidelijk dat je niet zonder meer kon aannemen dat wat zichtbaar was, óók te zien was geweest binnen de context die door Bellingcat werd aangeleverd (NB: van de foto is geen bewijs van datum bekend). In die zin daagde de Oekraïense Jeep Bellingcat´s neiging uit zich tot confirmation bias te beperken en nooit mogelijkheden te onderzoeken die in het voordeel van Russen en/of separatisten zouden kunnen werken.

  Op volle toeren

Meer dan 1,5 jaar nadat MH17 op separatistische bodem neerstortte, waardoor bijna 300 mensen om het leven kwamen, woedt de informatie-oorlog nog steeds op volle toeren. Met het openlijke gevecht dat het bureau voor informatie van het Russische Ministerie van Defensie aan ging met aan de NAVO gelieerde sociale media onderzoekers van Bellingcat, lijkt deze oorlog nieuwe grenzen te hebben bereikt. Het is de eerste keer dat, voor zover ik weet, een officiële Russische entiteit over deze zaak in directe en open discussie is getreden met een niet-gouvernementele speler.

Over de redenen waarom de Russen verstrikt raakten in een universum dat voor Bellingcat op maat lijkt te zijn gesneden, kunnen we alleen maar gissen. Het is niet zo dat ze iets te winnen zouden hebben door deel te nemen in een openlijke ruzie. Zeker niet als we kijken naar het bewijsmateriaal dat zij in het debat aanleverden, zoals de kwesties van het reservewiel en de verticale pluim.

Overigens was Bellingcat’s bewijs ook niet echt overtuigend. Het gebruik van twijfelachtige methoden, de aanpak die bol staat van confirmation bias en hun gretigheid om te scoren in de InfoWar, roept de vraag op wat deze club eigenlijk serieus beoogt. Het vinden van feiten of het creëren van verdachtmakingen?

Hoewel OSINT (open source intelligence) op basis van het verzamelen van aanwijzingen op sociale media een interessante manier is om discussie te lanceren, moeten we altijd rekening houden met het gegeven dat het opduiken van harde bewijzen niet erg waarschijnlijk is. Beeld en feit zijn doorgaans twee verschillende zaken en de context, vatbaar voor manipulatie, is veelal van doorslaggevend belang.

De foto die Paris Match publiceerde, waarvan bijna iedereen op het eerste gezicht de indruk krijgt dat het lijkt te zijn vervalst, is een mooi voorbeeld van deze waarneming. De echte forensisch kwaliteiten achter deze foto – de originele dashcam video en de metadata daarvan – behoren namelijk in werkelijkheid tot een ander, gesloten domein. Het is niet zonder meer zeker dat wat men beweert dat we zien, ook daadwerkelijk te zien is.

In dat opzicht is er niet zoiets als open source. Misschien heeft Paris Match die belangrijke originele informatie, misschien heeft Bellingcat die. (Zij weten in ieder geval wie de publiekelijk anonieme leverancier is). Net als bij de pluim foto’s het geval was, kregen alleen Oekraïne vriendelijke partijen de real thing (originele foto´s, metadata) in handen.

  Open source

Het is dus niet uitzonderlijk dat juist deze twee voorbeelden, die tot het belangrijkste bewijs achter de politieke aanklacht tegen Rusland behoren, veilig in afgeschermde private (pro)westerse handen verblijven. Zoals er ook een belangrijke getuigenis bestaat van een anonieme AP-verslaggever, die naar verluidt een BUK in Snizhne zag op die noodlottige dag, maar geen foto’s nam noch zich publiekelijk bekend maakte. Open source journalistiek lijkt hand in hand te gaan met een anonieme, niet traceerbare vorm van journalistiek bedrijven.

Om andersdenkenden ook de mogelijkheid te verschaffen het beeld te onderzoeken, stelde ik daarom in een Twitter discussie dat de harde informatie achter de Paris Match foto zou moeten worden geopenbaard om het serieus open source te maken. Ik kreeg daarop een antwoord van de Nederlandse journalist Rudy Bouma, verslaggever in Oekraïne voor het tv-programma Nieuwsuur:

‘Waarom zou een (eventueel bedreigde) getuige zijn bewijzen aan jou overdragen? Ben jij soms de procureur-generaal die MH17 onderzoekt?’

Waarom zou men de harde forensische data niet openbaren? Wordt de getuige ernstiger bedreigd als meerdere mensen de beschikking over zijn informatie zouden krijgen? Paris Match kreeg het origineel, Bellingcat kreeg het, dus waarom anderen niet? Zijn zij soms wél aanklagers? Nou ja, in zekere zin, misschien zijn ze dat eigenlijk ook wel.

Eigenlijk zegt zo´n reactie best veel. Open wordt in werkelijkheid bevoorrecht en gesloten; onderzoeksjournalistiek op zoek naar de waarheid wordt Public Relations, gevoerd voor het verbergen en spinnen van informatie. Daarom zijn harde feiten moeilijk te verkrijgen, terwijl indrukken en suggesties om de publieke opinie te beïnvloeden in overvloed aanwezig zijn.

Lessen moeten hieruit worden getrokken. Op deze manier verliezen in de informatie-oorlog niet alleen de slachtoffers en nabestaanden, buiten beschouwing gelaten in de blame game die in de media door beeldvormers over hun hoofden wordt uitgevochten. Eigenlijk verliezen we allemaal.