Het uittreden van Groot-Brittannië uit de EU is slechts een klein stukje van de puzzel in een veel grotere wanorde die plaatsvindt over de gehele wereld. Er is een nieuw type samenleving nodig op basis van autonome gemeenschappen.
door Martin Winiecki
Het nieuws van Brexit veroorzaakte schokgolven over de gehele wereld. Chaos heerste op de aandelenmarkten, het pond en de wisselkoersen van de euro kelderden. Na de verrassing over de uitslag doemt nog een veel ongemakkelijkere waarheid op: het uiteenvallen van het Europese machtsblok kan veel sneller plaatsvinden dan we oorspronkelijk voor mogelijk hielden.
Het gevoel van stabiliteit en betrouwbaarheid van de politieke en maatschappelijke orde die de Europese Unie (EU) ons gaf, lijkt niet de werkelijkheid waarin we geloofden (of die ons is voorgehouden). Het Britse referendum is als de geopende doos van Pandora. Soortgelijke initiatieven voor het verlaten van de EU duiken nu op in diverse landen, terwijl in Schotland, Noord-Ierland en zelfs Londen men op hun beurt overweegt Groot-Brittannië te verlaten om maar in de EU te kunnen blijven.
Op dit moment razen we dus rond in een achtbaan zonder dat duidelijk is waar we terecht zullen komen. Niemand kan voorspellen hoe lang de EU – een complexe economische en politieke unie geteisterd door vele crises – in staat zal zijn om de huidige crisis op te lossen. Ondertussen lijkt desintegratie flink op gang te zijn gekomen.
‘Britten zijn dom’
Nadat duidelijk werd dat de Britten voor Brexit hadden gekozen, kregen ze vanuit de gehele wereld hoon over zich heen. Waarom koos Groot-Brittannië hiervoor? The New Yorker kopte daags na Brexit: ‘Britten verliezen het recht te claimen dat Amerikanen dommer zijn.’ De 17 miljoen Britten die op 22 juni voor Brexit hebben gestemd, zouden zich niet bewust zijn geweest van de gevolgen daarvan en zijn misleid door leugens, nationalistische propaganda en xenofobie, aldus de commentaren.
Maar laat er geen misverstand over bestaan: De Europese Unie heeft miljoenen arbeiders en gewone mensen over het gehele continent van zich vervreemd. Voor velen is de ‘EU’ synoniem aan een wereldvreemde elite. Hoewel de EU begon als project voor vrijheid en solidariteit tussen de volkeren van Europa, vastbesloten om nooit meer de verschrikkingen van de 20e eeuw te doen laten plaatsvinden en zich inzette voor mensenrechten, heeft ze zich echter ontwikkeld tot een antidemocratisch, neoliberale technocratie met afnemende steun van de burgers van Europa die zich niet meer vertegenwoordigd voelen.
Mooi predikend over de nobele waarden van mensenrechten, democratie en vrede, gaven de leiders tegelijkertijd vorm aan een EU van soberheid en kaalslag en toenemende onzekere arbeidsomstandigheden voor miljoenen mensen. De almaar breder wordende kloof tussen fraaie sociale retoriek aan de ene kant en uitvoering van het vrije marktbeleid aan de andere kant, geeft veel mensen het gevoel voortdurend te worden verraden door een anonieme superstaat waar zij geen enkele invloed meer op hebben.
In hun blinde gehoorzaamheid aan Washington en het bedrijfsleven, hebben de leiders de eigen Europese volkeren voortdurend misleid. Of het nu gaat om de in het geheim overgedragen democratische bevoegdheden aan multinationals, het opzij schuiven van milieumaatregelen, de rechten van consumenten en werknemers zoals die worden bekokstoofd in de onderhandelingen over TTIP, de economische schade die ze aanrichten in eigen land door economische sancties op te leggen aan Rusland of het deelnemen aan een risicovolle militaire uitbreiding van de NAVO-troepen in Oost-Europa: Er is geen verzoek van de Amerikaanse regering of die wordt braaf ingewilligd door de EU. Hoe schadelijk de gevolgen ook kunnen zijn voor Europa.
Strafexpeditie
Neem de economische situatie in Griekenland van een jaar geleden. De EU-leiders voerden een ware strafexpeditie uit tegen het land omdat het zo brutaal was geweest een verzoek tot (gedeeltelijke) kwijtschelding in te dienen vanwege het strenge binnenlandse bezuinigingsbeleid. Hoe enthousiast zijn landen als Griekenland, Portugal en Ierland niet toegetreden tot de EU, dromend van economische vooruitgang, integratie en solidariteit. Hoe slecht liep het niet af, verarmd, beroofd van hun soevereiniteit en opgezadeld met astronomische schulden.
Dit is geen kwestie van zuidelijke Europese landen versus de noordelijke, maar van een ‘herverdeling’ van het bezit van de 99 procent naar de 1 procent in geheel Europa, die wordt ervaren door de gewone mensen van Athene tot Liverpool. ‘Economisch streng beleid’, zoals Noam Chomsky eerder opmerkte, ‘is in werkelijkheid een oorlog tussen de klassen.’
Kapitalistische globalisering tast het sociale weefsel van samenlevingen aan over de gehele wereld, het vernietigt solidariteit tussen mensen en veroorzaakt een anoniem hyper geïndividualiseerd klimaat van concurrentie en competitie. Het leidt tot eenzaamheid en een verbeten strijd voor overleving. Mensen voelen zich verlaten en bedrogen door iets of iemand wat ze niet precies weten te benoemen en hebben weinig vooruitzicht voor de toekomst. Met als gevolg woede en boosheid bij de achterblijvers in de ratrace.
Vandaag de dag is in vrijwel alle westerse landen de spanning vanwege de steeds groter wordende ongelijkheid, corruptie en het gebrek aan vooruitzicht enorm geworden. Samenlevingen – zowel in Europa, Noord-Amerika als elders in de wereld – kunnen niet langer bij elkaar worden gehouden op basis van de huidige bestaande sociale politiek-economische orde.
In Frankrijk vinden al maandenlang talloze massale protesten en stakingen plaats tegen de neoliberale hervorming van de arbeidswetgeving van president Hollande. De intensiteit van het verzet is van zulke proporties dat de afgelopen decennia niet eerder is vertoond. En de protesten gaan zover dat onlangs de politie, uitgeput van de vele straatgevechten, de demonstranten verzocht om een adempauze. Sommigen spreken dan ook van een ‘tweede Franse Revolutie’.
Tikkende tijdbom
Een tikkende tijdbom in de vorm van de Griekse schuldencrisis, een dreigende wereldwijde financiële crisis en de vluchtelingencrisis die we maar niet kunnen oplossen. Om maar niet te spreken van de ecologische crises met existentiële bedreigingen voor ons overleven… Brexit is slechts een klein stukje van de puzzel in een veel grotere wanorde die plaatsvindt over de gehele wereld. Politiek, economie, maar ook cultuur en het samenleven van mensen zijn hard bezig te desintegreren omdat de crises de sociale cohesie aantasten en onze basis van leven op deze planeet vernietigen.
Wat we meemaken is de beginfase van een wereldwijde revolutie die het maatschappelijke leven op zijn kop zal weten te zetten. Een transformatie die we niet meer kunnen stoppen, die we hooguit enigszins zullen weten te beïnvloeden. Zal deze desintegratie leiden tot fascistisch geweld en lokale burgeroorlogen zoals sommigen vrezen, of zal het leiden tot een proces van vernieuwing en bevrijding?
Naast de ineenstorting van de oude maatschappelijke systemen en de opkomst van rechts populisme, is er ook een andere visie op de toekomst. De oude maatschappijmodellen die de macht niet willen prijsgeven mogen niet leiden tot chaos en vernietiging. Wat nodig is, is een nieuw type vrije samenleving op basis van autonome gemeenschappen. Gemeenschap (community) zal hierbij het sleutelwoord moeten zijn om in Europa en de rest van de wereld een menswaardige toekomst te kunnen realiseren.
Mensen zijn in essentie communistische wezens, we komen het meest tot ons recht wanneer we samenleven op basis van wederzijds vertrouwen en solidariteit. De waanzin van het laatste stadium van het kapitalisme waar we nu getuige van zijn, kon alleen maar worden bedacht door mensen die hun sociale en ethische anker hebben verloren. We hebben een tijd achter ons van patriarchaat, imperialisme en kapitalisme die gemeenschappen vernietigde en mensen van elkaar deed vervreemden.
Imagine
Stel je een overgang voor naar een nieuw maatschappijmodel in steden en op het platteland dat gepaard gaat met de opkomst van nieuwe vormen van samenleven en gemeenschappen. Mensen zouden netwerken kunnen organiseren op basis van regionale zelfvoorziening waarbij basale voorwaarden voor levensonderhoud in eigen hand moeten zien te worden gehouden. Hierdoor kunnen authentieke vormen van beneden-af-democratie zich ontwikkelen.
Stel je een samenleving voor zonder rigide regels die een eigen leven leiden, een samenleving zonder hiërarchische structuren. Een samenleving waarin mensen oprecht geïnteresseerd zijn in elkaar en zonder schroom lief en leed met elkaar delen. Oftewel een samenleving op basis van waar we het meest naar verlangen: vertrouwen. Nieuwe sociale samenlevingsvormen kunnen ontstaan op basis van transparantie, men kan deelnemen aan elkaars leven in plaats van een hyper individualistisch ‘ieder voor zich’ mentaliteit tentoon te spreiden.
Stel je een Europese en wereldgemeenschap voor die het huidige model vervangt door een netwerk van autonome gemeenschappen die de fundamenten leggen voor een nieuw tijdperk op basis van solidariteit met oog voor ecologische problemen. Stel je een planetaire beweging voor met een ethiek die niet langer streeft naar persoonlijk gewin maar naar deelname aan het welzijn van mensheid en aarde.
Stel je voor dat oude natiestaten, machtsblokken en culturele grenzen op deze wijze zichzelf oplossen. De mensen zouden de hele wereld als hun thuis kunnen beschouwen. Zodra mensen weer een gemeenschap hebben gevonden waar ze zich thuis voelen, is het niet nodig om heftig een idee van ‘hun vaderland’ te verdedigen tegen mensen van elders. (Is nationalisme niet altijd een compensatie voor het gevoel ‘thuis’ verloren te hebben als mensheid!)
Autonome gemeenschappen
Om een overgang te bewerkstelligen, moeten we met modellen aantonen dat een maatschappij op basis van autonome gemeenschappen mogelijk is en die het vertrouwen tussen mensen zal weten te herstellen. We hebben plaatsen nodig waar we (holistisch) onderzoek kunnen doen naar ecologische, technologische, economische, politieke, sociale en spirituele structuren, noodzakelijk voor onze nieuwe samenleving die verenigbaar is met het leven, natuur en verlangens van de mens.
Is dit vergezocht? Welnu, hoe meer we de huidige rampen aanschouwen als gevolg van de wereldwijde crisis, hoe meer we de noodzaak zien van een fundamentele verandering van de wijze waarop we onze planeet beheren. Het is te laat om na te denken over een geleidelijke verandering in kleine stappen, we moeten streven naar een volledige omwenteling. Met lef en durf zullen onze mooiste dromen dan uitkomen.
Evolutie voltrekt zich niet geleidelijk, maar in sprongen. Wat ooit functioneerde hoeft op een dag niet meer zo te zijn. Levende systemen maken net als organismen een periode door van turbulentie om vervolgens een sprong te maken in een nieuwere complexere vorm. Dat is het proces wat we momenteel ondergaan. Dat kunnen we niet overlaten aan een president, institutie of goeroe. Alleen een duidelijke visie en onze wil maakt de geboorte mogelijk van een toekomst die we wensen.