We staan op het punt dat vrijwel volledig geautomatiseerde mijnen, fabrieken, boerderijen en logistieke netwerken alle goederen kunnen aanbieden die de bevolking wenst.

     door Hans Beerends

De Volkskrant van 2 november jl. bevat een foto uit 1952 van de eerste computer, een enorme rekenmachine. Aan het nietige mensje te zien dat de computer bedient, is het een gevaarte van wel zes meter lang en twee meter hoog. Op dezelfde pagina een interview met kunstmatig-intelligentie expert David Levy die voorspelt dat over twintig jaar robots praten en voelen als mensen. Zie hier de geschiedenis van de invloed van computers in het kort.

Over de voor- en nadelen van deze opmars worden wij bijna wekelijks op de hoogte gehouden door een reeks artikelen in dag- en weekbladen. De teneur daarvan loopt uiteen van een ramp voor de werkgelegenheid tot aan een zegen omdat veel stom werk nu eindelijk overgenomen wordt door machines. Al deze voors en tegens zijn terug te vinden in het boek van Gilbert De Swert, De mens, de robot, de arbeid. De Swert, hoofd van de Belgische ACV studiedienst en betrokken bij arbeidskwesties, laat in zijn voorwoord duidelijk blijken dat hij in grote lijnen optimistisch is over het verloop van de robotisering en weinig moet hebben van doemscenario’s.

  Voors en tegens

Sterkste argument tegen de door sommige wetenschappers geschetste armoede en werkloosheid als gevolg van robotisering is de bewering van de door De Swert aangehaalde wetenschapper Martin Ford, die in de The rise of the robot stelt dat de overvloedige en goedkope productie van goederen zinloos wordt als daar geen koopkracht tegenover staat. Het wereldkapitalisme, aldus Ford, ‘kan niet in stand gehouden worden met luxe goederen alleen’. Het is hetzelfde argument dat Paul Mason gebruikt in zijn boek Postkapitalisme. De enige manier om het systeem overeind te houden, zo vervolgt Ford, is de ‘weelderige en weldadige herverdeling van rijkdom’.

Dat klinkt goed, maar het vervolg van de studie van De Swert bevat evenveel beweringen die het geheel toch somberder doen lijken. Dat begint al met het door veel linkse politici en activisten bejubelde ‘basisinkomen’, een van de vormen van herverdeling van rijkdom. De Swert laat zien hoe dat basisinkomen ook toegejuicht wordt door uiterst rechtse neoliberalen en libertariërs die het middel vooral zien als een mogelijkheid om alle sociale voorzieningen te schrappen, de uurlonen te verlagen en zich te onttrekken aan hun maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Zo staat het boek vol met voor- en tegenargumenten. Ford, die regelmatig aangehaald wordt, ziet als gevolg van de robotisering een vertraging van de economische groei omdat winsten die door enkelingen worden afgeroomd de consumptie van de middenklasse – locomotief van economische groei – doet verminderen. De Amerikaanse economie, zo voegt hij eraan toe, produceert thans een derde meer dan in 1968 met dezelfde arbeidskracht en een veel grotere bevolking.

Een andere onderzoeker, Robert Skidelsky, geeft aan waarom de werkloosheid die ontstond bij de mechanisatie in de 19e eeuw uiteindelijk opgevangen kon worden door massa-emigratie naar de VS, terwijl bij de huidige vlucht voor robotwerkloosheid geen ‘leeg’ continent meer voorhanden is. Misschien zijn we niet langer in staat de steeds complexere robots in de hand te houden en ze te controleren, lees je dan weer op blz. 78. Op de volgende bladzijde worden diezelfde robots echter beschreven als ‘redelijk domme en onhandige machines’…

De Münchner Kreis, een groep Duitse economisten, denkt dat veel arbeidsplaatsen in het middensegment door digitalisering overbodig zullen worden. Bij het Fraunhofer-Institut fur Arbeitswirtschaft und Organisation uit Stuttgart daarentegen is men de mening toegedaan dat menselijke arbeid nog wel degelijk deel zal blijven uitmaken van de productie.

Binnen de economie gold lange tijd de stelling dat menselijke behoeften oneindig waren waardoor de toename van productie door nieuwe technologieën enerzijds arbeidsbesparend was, maar de mogelijke werkloosheid weer gecompenseerd kon worden door de oneindige consumentenvraag naar het nieuwste van het nieuwste. Klinkt leuk en troostend, reageert De Swert, maar dat gaat niet meer op. We staan op het punt dat vrijwel volledig geautomatiseerde mijnen, fabrieken, boerderijen en logistieke netwerken alle goederen kunnen aanbieden die de bevolking wenst.

  De zin van het bestaan

Alle argumenten op een rijtje zettend krijg je al lezende toch de indruk dat als gevolg van robotisering er in de nabije toekomst een enorme werkloosheid dreigt, al dan niet gecompenseerd door een basisinkomen of andere tegemoetkomingen. Maar zelfs als iedereen redelijkerwijze overleeft, hoe zinvol of zinloos zullen mensen hun bestaan dan nog ervaren? De Swert hoopt en verwacht dat, zodra het al te gek wordt, mensen wel in opstand zullen komen en bepaalde vormen van robotisering en digitalisering zullen tegenhouden. Een vrome en sympathieke wens die verder niet met argumenten onderbouwd wordt.

Het bijzondere van deze studie is dat De Swert, die het gehele proces op een positieve wijze benadert, ook wetenschappers die het somber inzien volop aan het woord laat. Elke keer als je tevreden knikkend instemt met optimistische zinsneden, wordt je even later weer opgeschrikt door een pessimistisch verhaal.

Voor mensen die voor het eerst kennis willen maken met het verschijnsel computer is dit boek niet aan te raden. Voor de meer gevorderde lezer bevat het echter een mooi overzicht van de verschillende zienswijzen van vele, elkaar vaak tegensprekende, wetenschappers. De gigantische opsomming van gegevens kan zelfs voor gevorderden wellicht verwarring scheppen, maar misschien is dat ook wel de bedoeling van De Swert.

titel  De mens, de robot, de arbeid
auteur  Gilbert De Swert
uitgave  paperback (12,5 x 20 cm) – 232p.
uitgeverij  EPO, 2016
isbn  9789462670709
prijs  € 19.90