De OekraÏense regisseur Sergei Loznitsa heeft met Austerlitz een documentaire gemaakt over concentratiekamptoerisme. De voormalige kampen van Sachsenhausen en Dachau in Duitsland zijn omgebouwd tot musea en vormen een toeristische attractie die leidt tot massatoerisme. Met de titel verwijst Loznitsa naar de gelijknamige roman van W.G. Sebald, over een man die als joods vluchtelingenkind werd beroofd van zijn eigen naam en geschiedenis.

De documentairemaker heeft zijn camera op ooghoogte neergezet. Veelal middenin de mensenstroom registreert hij wat er gebeurt. In sober zwart-wit gefilmd is het een ontregelende en onthutsende documentaire geworden over de manier waarop de mens tegenwoordig met het beladen nazi-verleden omgaat. We zien ander andere hoe tijdens een zomerse dag een eindeloze hoeveelheid mensen door het voormalige concentratiekamp van Sachsenhausen banjert. Onophoudelijk kiekjes en selfies schietend verpozen ze er schijnbaar aangenaam.

De bezoekers, waarvan sommigen gekleed zijn in T-shirts met opdrukken als ‘Cool Story, Bro’ en ‘Jurassic Park’, doen een poging te ervaren wat voor vreselijke zaken zich zeventig jaar geleden hebben afgespeeld in de kampen. De regisseur heeft geen gesproken commentaar in de film verwerkt. Soms pikken we flarden op van beschrijvingen die gidsen ten overstaan van de bezoekers geven met betrekking tot het uitroeien van gevangenen.

Het onthutsende is erin gelegen dat men geen rust en tijd neemt om de verschrikkingen van dat verleden op zich in te laten werken. Voor deze mensen lijken de rondleidingen niet het juiste moment om de slachtoffers van de nazi’s te herdenken. Want waarom laat een vrouw zichzelf bevallig fotograferen voor een verbrandingsoven? Besef dat er tienduizenden van dergelijke foto’s geschoten worden tijdens zo’n dagje voormalig concentratiekamp. Zouden deze mensen hun foto’s ooit nog bekijken?

De verschrikkingen van het nazi-verleden gereduceerd tot toeristisch vermaak levert een ronduit onthutsende kijkervaring op. Loznitsa is een regisseur die zowel speelfilms als documentaires maakt. Het briljante Austerlitz is een voorlopig hoogtepunt in zijn omvangrijke oeuvre. Het slot van de docu laat zien hoe een echtpaar met dochter een eindeloze reeks selfies schieten voor de poort van Sachsenhausen, waarop de woorden Arbeit Macht Frei prijken.

Het spraakloze Homo Sapiens van de Oostenrijkse regisseur Nikolaus Geyrhalter laat zien hoe door de mens gecreëerde bouwsels in verval zijn geraakt. Bij benadering wordt getoond hoe de wereld er uit zal zien na de apocalyps. De natuur overwoekert werkelijk alles. Er is geen mens te zien in deze documentaire, die is van het toneel verdwenen. Een schaarse vogel vliegt soms door het beeld.

Geyrhalter reisde de wereld af om voorbeelden van onze onttakelde beschaving te vinden. In onder meer Azië, Latijns-Amerika, Europa en de VS trof hij geschikte locaties aan die hij op statische wijze filmde. Het is een indrukwekkend aantal verlaten bouwwerken: woningen, kantoren, ziekenhuizen, scholen, kerken, bioscopen en militaire installaties die ten prooi gevallen zijn aan de ravage van de tijd.

Waar de locaties zich exact bevinden en waarom ze zijn verlaten, wordt niet vermeld. De schoonheid van het verval is het meest opmerkelijke aspect van de documentaire. Planten die verlaten spoorrails overwoekeren, en de destructieve werking van water en wind zorgen voor de vreemdste transformaties van de bouwsels. En altijd weer het besef dat moeder natuur haar bezit terug neemt. Mooi dat de natuur doorleeft zonder aanwezigheid van de mens.

Evenals in zijn vorige documentaires vertrouwt Geyrhalter op de kracht van het beeld. Zonder muziek en woorden heeft de regisseur het geluid op de locaties briljant benut. Vrijwel altijd hoor je het geraas van de wind, dat is muziek op zich. Homo Sapiens is een hypnotiserende filmervaring, de schoonheid van het verval werd zelden zo indringend verbeeld.

Aangrijpend zijn de beelden van het verval in het Japanse Fukushima waar recent een kernramp plaatsvond. Het inderhaast verlaten winkelcentrum staat er nog vrij volledig bij. De camera toont de inventaris van winkels en een onttakeld filiaal van McDonald’s. Tegen het einde van de documentaire zien we imposante beelden van een verlaten badplaats. De schoonheid van de zee is onaantastbaar, en zal er altijd zijn. Met of zonder mens.

Ulrik van Tongeren