De Koerden in Irak hebben in een niet-bindend referendum met een overweldigende meerderheid gestemd voor een onafhankelijk Koerdistan. Irak accepteert de uitslag niet, hoe nu verder?

     door Rebecca Richards en Robert Smith

Meer dan 92 procent van de kiezers stemde op 25 september voor afscheiding, zo wijst de definitieve uitslag uit. Dat heeft de kiescommissie in Erbil vorige week woensdag laten weten. Meer dan 3,3 miljoen kiezers brachten een stem uit. De opkomst van het referendum lag daarmee op 72 procent. Het referendum heeft de relatie met de centrale regering in Bagdad op scherp gezet.

De Iraakse regering heeft het referendum over de afscheiding van de Koerdische gebieden ongrondwettelijk verklaard. Ook buurlanden Turkije en Iran, die eveneens veel Koerdische inwoners hebben, zijn fel gekant tegen een onafhankelijk Koerdistan. Zij vrezen dat het de regio zal destabiliseren. De Iraakse autoriteiten hebben als eerste antwoord opdracht gegeven het internationale vliegverkeer naar de Koerdische gebieden te laten stilleggen.

De Iraakse Koerden streven al sinds de val van het Ottomaanse Rijk, na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918), naar de vestiging van een eigen staat. Zij zijn de grootste etnische minderheid in de regio. In Koerdistan leven ongeveer dertig miljoen mensen. Tenzij diplomatieke, economische of zelfs militaire actie van Irak of andere staten roet in het eten gooit, wil de Koerdische president Masoud Barzani onderhandelingen straten met Irak over de toekomstige status van Iraaks-Koerdistan.

  Financiële afhankelijkheid

Het meest prangende probleem voor een onafhankelijk Koerdistan is hoe het zichzelf moet zien te financieren. Een groot deel van de Koerdische economie is afhankelijk van Turkije, dat naar aanleiding van het referendum gedreigd heeft de aanvoer van goederen en olie af te snijden. Iraaks-Koerdistan ontvangt momenteel ook zo’n 13 tot 17 procent van de nationale Iraakse begroting. De steun is het onderwerp van een langdurig dispuut, maar is noodzakelijk voor Koerdistan om de werking van de regering en dienstverlening te garanderen.

Voorstanders van de onafhankelijkheid hopen op grote inkomsten uit de olieproductie. Maar nu de olieprijs laag is en de politieke instabiliteit hoog, wordt de Koerdische markt steeds minder aantrekkelijk voor internationale investeerders. In feite kampt Koerdistan sinds 2014 met een langdurige financiële crisis. De kosten van de oorlog met de Islamitische Staat (IS), een instroom van vluchtelingen en afnemende olie-inkomsten ondermijnen de begroting.

Het referendum strekte zich niet alleen uit over Iraaks-Koerdistan maar ook over vier gebieden die door de Koerden gecontroleerd worden in Irak: Kirkoek, Makhmour, Sinjar en Khanaqin. Hoewel die gebieden momenteel gecontroleerd worden vanuit Erbil, de hoofdstad van Iraaks-Koerdistan, maakt ook Bagdad er aanspraak op.

Door de precaire financiële situatie in Koerdistan is vooral Kirkoek van vitaal belang. De multi-etnische stad ligt vlakbij een van de grootste olievelden in Irak en er wordt al lang om gebakkeleid. Koerdistan controleert de stad al sinds 2014, maar nu IS in het defensief is gedrongen, zou Irak meer militaire capaciteit kunnen vrijmaken om opnieuw controle te verwerven over de stad en de olievelden.

Elke onderhandeling tussen Bagdad en Erbil zal ook over de status van de olie-inkomsten moeten gaan. Een vreedzame oplossing zou de kans op een scheiding tussen Irak en Koerdistan aanzienlijk vergroten. Maar als je de kaart van Noord- en Centraal-Irak bekijkt, is Kirkoek maar een van de vele potentiële twistappels langs de grenzen van Koerdistan, van Mosul tot Tuz Khurmatu.

  Obstakels

Zelfs onder de Iraakse Koerden was de steun voor het referendum niet absoluut. Sommigen beargumenteren dat de timing verkeerd was. Anderen beschuldigen president Barzani ervan vooral zijn eigen politieke toekomst veilig te willen stellen. Tot op de dag van het referendum was ook niet duidelijk of de stembureaus in Kirkoek wel open zouden gaan.

Bovendien wonen in Koerdistan niet enkel Koerden. Velen maken zich zorgen over de status en toekomst van de Arabieren, Turkmenen en andere minderheden. Ook hen betrekken in een territorium dat zo sterk gelinkt is aan de Koerdische identiteit en Koerdisch nationalisme is een obstakel dat een zelfstandig Koerdistan zal moeten aanpakken als het stabiel wil blijven.

Het groeiende Koerdische nationalisme was waarschijnlijk nodig om de samenleving te mobiliseren achter een ja-stem, maar de Koerdische regering zal er erg voorzichtig mee moeten omspringen. Barzani maakte vooraf duidelijke en sterke claims dat Koerdistan niet binnen Irak zou blijven en niet gecontroleerd zou worden door buitenlandse machten. Maar wat gebeurt er als de beloftes van een onafhankelijke staat niet gerealiseerd kunnen worden?

Er is geen garantie dat onderhandelingen tussen Erbil en Bagdad iets opleveren. Als ze een crisis willen vermijden, zullen Barzani en zijn collega’s zich moeten engageren in een lang en zeer voorzichtig politiek proces met zowel Bagdad als de Koerdische bevolking. Zoals de zaken nu staan, kijken alle betrokkenen aan tegen twee moeilijke feiten. Ten eerste is het niet eenvoudig om een soevereine staat te worden. Ten tweede is elke oplossing voor Iraaks-Koerdistan nog ver in de toekomst.

Rebecca Richards en Robert Smith zijn hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Engelse universiteiten van Keele en Coventry. Dit opiniestuk is afkomstig van de website The Conversation.