Filmmuseum Eye eert tijdens de zomer Billy Wilder (1906-2002), een van de grootste regisseurs aller tijden. Er worden circa dertig van zijn films vertoond, inclusief een aantal waar hij het scenario voor schreef. Wilder werkte in vele genres, maar wat zijn films gemeen hebben zijn de elegante vertelstijl, de snedige dialogen en de zwarte humor. Cynisch is een woord wat te vaak valt in relatie met zijn het werk. Hijzelf omschreef het als eerlijk en realistisch.
Wilder is van joodse afkomst en in Oostenrijk geboren. Hij maakte carrière als journalist en scenarioschrijver in de Duitse filmindustrie. In 1933 ontvluchtte hij Europa voor de nazi’s en toog naar Hollywood in de VS. Daar begon hij scenario’s te schrijven voor onder meer regisseur Ernst Lubitsch, wat het meesterwerk Ninotchka opleverde. In 1942 begon zijn loopbaan als regisseur, Buddy Buddy uit 1981 was zijn laatste film.
Taboe doorbrekend en hun tijd ver vooruit. Dat kan je stellen aan de hand van nogal wat films van Wilder. Ace in the Hole (1951) bijvoorbeeld is een sardonische afrekening met de schandaalpers. Tatum (Kirk Douglas) is een louche journalist die in een gehucht in de woestijn stuit op een man die in een ingestorte mijn gevangen zit. De reddingsoperatie rekt hij zo lang mogelijk omdat hij munt uit de situatie wil zien te slaan. Tatum maakt van het drama een kermisattractie.
De journalist komt tegen het einde van de film tot inkeer. Zoals alle anti-helden van Wilder is dit veel te laat. Douglas zet Tatum ijzersterk neer, het is een cynische man met een kwetsbare kant. Zijn manische energie werkt op perverse wijze aanstekelijk. Een grote kwaliteit van Wilder was dat hij zijn personages onvermoede diepte gaf. Dat de bewoners van het gehucht en de duizenden toegestroomde sensatiezoekers evenzeer hunkeren naar bloed en rampspoed, staat buiten kijf.
Met Ace in the Hole toont Wilder misschien wel zijn meest duistere visie op de Amerikaanse normen en waarden. De thematiek is onontkoombaar actueel en modern. De film flopte trouwens; het publiek was nog niet klaar voor een dergelijke visionaire film. The Lost Weekend (1945) daarentegen was een hit in die tijd. Ook hier is sprake van een belangrijk sociaal thema, namelijk alcoholisme. Het toont de wanhopige zoektocht van een alcoholist naar drank, en dat gedurende een weekend.
Birnam, gespeeld door Ray Milland, is beginnend schrijver die vooral bezig is zijn drankzucht te verhullen voor zijn omgeving. Met liegen, bedriegen en stelen probeert hij aan drank te komen, met als dieptepunt de mislukte diefstal van een damestas. De man zoekt thuis voortdurend naar verstopte flessen alcohol. Het zijn zoektochten vol snaakse humor. The Lost Weekend is voor die tijd een onverwacht rauwe visie op alcoholisme, maar desondanks niet te zwaar op de hand of sentimenteel. Het weinig overtuigende happy end voelt aan als een compromis.
Meesterlijk, een van de beste scènes uit het oeuvre van Wilder, is de zoektocht van Birnam naar een pandjeshuis om zijn schrijfmachine te slijten. Wanhopig struint hij daarvoor Third Avenue in New York af. De talloze pandjeshuizen blijken echter gesloten wegens een joodse feestdag, iets wat hij natuurlijk niet wist. Die zoektocht is briljant in beeld gebracht en bewijst dat het werk van Wilder visuele zeggingskracht heeft, hoewel hij vooral geroemd wordt om zijn briljante scenario’s.
Hij schreef die scenario’s overigens zelden alleen. Befaamde schrijvers als Charles Brackett en I.A.L. Diamond waren ideale schrijfmaatjes omdat ze opgewassen waren tegen de geniale, dominante en soms bruuske Wilder. Double Indemnity (1944) schreef hij samen met detectiveschrijver Raymond Chandler. Het is een donker en complex verhaal en wordt gezien als het beginpunt van film noir, een stroming waarin fatalisme, paranoia en destructieve seksualiteit centraal staan.
In Double Indemnity komt verzekeringsagent Neff (Fred McMurray) in de klauwen terecht van een fatale vrouw, gespeeld door de briljante Barbara Stanwyck. Zij verleidt Neff en beraamt samen met hem de moord op haar echtgenoot. Het moet de perfecte moord en een lucratieve samenwerking worden. Dat is lastig want de baas van Neff, gespeeld door Edward G. Robinson, vertrouwt de zaak niet. De film is gebaseerd op een boek van James M. Cain en bevat veel klassieke en onvergetelijke scènes.
De meeste films van Billy Wilder zijn ondergebracht in het retrospectief van Eye. Zoals The Apartment uit 1960, Wilder’s meest perfecte film. Hierin speelt Jack Lemmon die maar liefst zeven films met de regisseur maakte en altijd excelleerde in het werk van Wilder. Ook de excentrieke film The Private Life of Sherlock Holmes (1970) wordt vertoond. Jammer dat Avanti (1972), een van de late meesterwerken van Wilder, een bitterzoete komedie met alweer een sublieme Jack Lemmon, niet op het programma staan. Dat geldt ook voor Some Like It Hot (1959) met Marilyn Monroe. Deze populaire klassieker mag momenteel niet vertoond worden omdat hij digitaal gerestaureerd wordt. De film zal ergens in september te zien zijn in Eye.
Ulrik van Tongeren