De Rwandese politica Victoire Ingabire is vervroegd vrijgelaten. De vrouw zat in Kigali een gevangenisstraf uit wegens staatsgevaarlijke activiteiten en het bagatelliseren van de genocide tegen de Tutsi’s.

     door Jos van Oijen

De vrijlating van Ingabire afgelopen zaterdag maakt deel uit van een presidentieel pardon voor 2.140 gevangenen, waar ook de populaire zanger Kizito Mihigo van profiteert. Zowel Ingabire als Mihigo zouden afgelopen zomer een verzoek tot clementie hebben ingediend. Gerekend vanaf haar voorlopige hechtenis in oktober 2010 heeft Ingabire dus acht jaar vastgezeten. Dat komt overeen met de straf die haar in eerste instantie door de rechtbank was opgelegd. In hoger beroep is dat later verhoogd naar vijftien jaar.

Een week geleden werd al duidelijk dat er iets in de lucht hing. Mihigo trok zich onverwacht terug uit zijn beroepsprocedure. De vrijlating betekent echter nog niet dat de twee kunnen gaan en staan waar ze willen. Volgens Ingabire’s advocaat Gatera Gashabana is de invrijheidsstelling aan voorwaarden gebonden. Ingabire, die zestien jaar in Nederland heeft gewoond, moet haar verblijfplaats bekend maken aan de Officier van Justitie. Als zij het land wil verlaten, moet ze eerst om toestemming vragen.

De beslissing van president Kagame om gebruik te maken van zijn constitutionele recht leverde dit weekend gemengde reacties op. De vrijlating van zanger Mihigo kreeg weliswaar veel lof, maar over Ingabire valt ook verontwaardiging te bespeuren. Zij heeft jarenlang leiding gegeven aan de Republican Rally for Democracy in Rwanda (RDR), opgericht als politieke vleugel van de Rwandese strijdkrachten die in 1994 de genocide hebben uitgevoerd.

Maar voor FDU-Inkingi, de huidige (fusie-)partij van Ingabire, gaat de pardonregeling niet ver genoeg. Er zitten nog negen partijleden in de gevangenis, meldt de vice-voorzitter in een persbericht. Ingabire zelf lijkt de draad meteen weer te willen oppakken. De Volkskrant meldt dat zij overweegt om in Rwanda te blijven om haar politieke ambities te verwezenlijken.

   Twee kanten

Zelf heb ik het afgelopen weekend besteed aan het lezen van twee relevante boeken over de zaak: Between 4 Walls of the 1930 Prison, het boek van Ingabire zelf over het strafproces en haar verblijf in de gevangenis, en Who is manipulating whom? van procureur Alain B. Mukuralinda, een boek geschreven als verweer tegen de beschuldigingen van Ingabire dat zij een politiek proces heeft moeten ondergaan.

Beide boeken zijn interessant, vooral als je ze naast elkaar leest. Uiteraard geven de auteurs een extreem partijdig beeld van de zaak, maar Ingabire beschrijft daarnaast ook persoonlijke anekdotes over haar detentie. Het boek van Mukuralinda daarentegen is vooral een technisch verhaal over de bewijslast en gemanipuleerde getuigen, met veel documentatie.

Wat in eerste instantie opvalt, is dat het beeld in beide boeken nogal afwijkt van de berichten die in de media circuleren. De overheersende suggestie dat Ingabire zou zijn gearresteerd na haar controversiële toespraak bij het monument voor de genocideslachtoffers in Kigali komt al gauw op losse schroeven te staan. De toespraak van Ingabire lijkt slechts een bijrol te spelen in het verhaal.

Wat vanaf de eerste politieverhoren in februari 2010 centraal stond, was de verdenking van een samenzwering met oud-leden van het FDLR, een beruchte militie uit Oost-Congo, om een gewapende tak van Ingabire’s partij op te richten.

Volgens Ingabire’s advocaat en steungroepen zou haar leven in de gevangenis in gevaar zijn. Begin 2011 werd in Nederland dan ook een online-petitie gelanceerd om haar bescherming te garanderen. Geruchten over marteling doen ook nog steeds de ronde.

Maar uit Ingabire’s boek valt op te maken dat ‘marteling’ in dit geval inhoudt dat zij niet direct een matras kreeg in haar cel en dat ze de eerste paar dagen handboeien moest dragen.

Ingabire beschrijft haar cel later als een soort 3 kamer appartementje met bedden, toilet en wasgelegenheid, een tafel met drie stoelen, planken aan de muur, boeken, radio en tv, etc. En ze blijkt zelfs te hebben mogen meebeslissen bij het kiezen van haar celgenoten.

   Excuses

Het verhaal over de rechtszaak is niet altijd even makkelijk te volgen in het boek van Ingabire. Voorafgaand aan haar proces zou er sprake zijn van een deal met de procureur- generaal: vrijheid in ruil voor een schuldbekentenis. Ingabire merkt op dat ze weigerde om schuld te bekennen voor iets dat ze niet heeft gedaan. Maar vervolgens stuurde ze zonder medeweten van haar advocaten en partijgenoten een excuusbrief naar president Kagame.

In beide boeken is een vrijwel identieke vertaling van de brief afgedrukt waarin Ingabire haar verontschuldigingen aanbiedt en om vrijlating vraagt. Ingabire legt uit dat ze onder druk werd gezet om die brief te schrijven. Ze was bezocht door RPF-functionarissen die voorstelden om samen te werken en ze had begrepen dat Kagame zelf om de brief zou hebben gevraagd. Deze uitleg verklaart echter niet waarom ze niemand uit haar omgeving hiervan op de hoogte heeft gebracht.

Over een aantal merkwaardige gebeurtenissen tijdens haar proces laat Ingabire ook veel in het ongewisse. De beschuldigingen van haar medeverdachten zouden zijn verzonnen omdat ze waren omgekocht. Twee onafhankelijke getuigen zouden dat bevestigd hebben. Maar volgens procureur Mukuralinda waren deze getuigen zelf beïnvloed.

Uit de telefoongegevens van de eerste getuige – een anonieme vrouw die de code AA meekreeg – zou zijn gebleken dat zij voorafgaand aan haar optreden in de rechtszaal maar liefst 74 gesprekken had gevoerd met een vertrouwelinge van Ingabire. Die geeft toe dat er ‘een paar gesprekken’ zijn geweest maar legt niet uit hoe die hebben kunnen plaatsvinden aangezien ze elkaar volgens de officiële lezing niet persoonlijk kenden.

Met de andere getuige, een celmaat van een van de medeverdachten, gebeurde iets vergelijkbaars. De verdediging van Ingabire beweerde dat ze deze getuige alleen van een oude foto kende maar niet persoonlijk. Echter, tijdens zijn verhoor in de rechtszaal bleek hij de vragen die de verdediging hem wilde stellen al te kennen. In zijn cel werd vervolgens een kladblok aangetroffen met het handschrift van de man waar het hele verhaal opstond.

   Amateuristisch

Alle manipulaties komen nogal amateuristisch over. Of haar medeverdachten daadwerkelijk zijn aangezet tot het afleggen van valse verklaringen tegen Ingabire, of dat de getuigen die dat moesten aantonen zelf zijn beïnvloed door Ingabire en haar team, is lastig te beantwoorden aan de hand van alleen een paar boeken. De voor- en tegenstanders van Ingabire zullen ongetwijfeld hun conclusies al getrokken hebben.

De feitelijke documentatie over het contact tussen Ingabire en haar medeverdachten lijkt minder vatbaar voor discussie. Mukuralinda komt op de proppen met een overtuigende hoeveelheid e-mails, vliegtickets, bankoverschrijvingen en getuigenverklaringen die deels zijn verzameld door de Nederlandse politie en door de overheid van de Democratische Republiek Congo.

Mukuralinda schrijft dat de Engelse advocaat van Ingabire aanvoerde dat e-mail-accounts gehackt kunnen worden en dat ook oudere berichten vervalst kunnen zijn. Maar een expert die dat voor de rechtbank zou kunnen aantonen, heeft de verdediging nooit gepresenteerd, aldus Mukuralinda. Bovendien wisten haar medeverdachten zaken die volgens Ingabire geheim waren en met niemand zijn gecommuniceerd.

Hoe de zaak precies in elkaar steekt, zal wellicht nooit helemaal duidelijk worden. Beide auteurs laten nogal wat informatie achterwege. Ingabire vooral over de inhoud van de zaak en haar politieke achtergrond en Mukuralinda zwijgt, met name over procedurefouten tijdens het proces, problemen met het vertalen van de voertaal Kinyarwanda, etc. Maar voor Ingabire zit het leven als gevangene er in ieder geval op. Laten we hopen dat dit ook zo blijft.