De onderwerpen van de documentaires op het 31ste Internationale Documentaire Film Festival (IDFA) zijn voorspelbaar. Dikwijls betreft het aanklachten tegen oorlog, geweld, uitbuiting en verwoesting van het aards milieu. Vanaf de eerste editie heeft het IDFA trots een linkse signatuur. Politieke correctheid hoort daarbij, maar op links zijn best heel wat problemen zichtbaar.
Het rommelt bijvoorbeeld bij organisaties die de zwakken der aarde moeten zien te verdedigen. De schokkende seksschandalen bij ngo’s zijn een markant voorbeeld van de ontaarding bij deze clubs. Een moedig documentairemaker zou dit onderwerp eens op een eerlijke wijze, zonder politieke correctheid, uit moeten diepen. Maar buiten de politieke documentaires om is het blijkbaar wél mogelijk om enigszins politiek incorrect te zijn.
Adina Pintilie won begin dit jaar met haar debuutfilm Touch Me Not verrassend de Gouden Beer op de Berlinale, het prestigieuze internationale filmfestival in Berlijn. Haar documentaire is zogenoemd hybride; een grensverleggende mix van documentaire en fictie. Het centrale thema van de film is menselijke intimiteit, maar bevat tegelijkertijd veel meer thema’s.
De professionele Engelse actrice Laura Benson speelt Laura, het alter ego van de regisseuse. Laura heeft angst voor fysieke aanraking, laat staan seks. In de documentaire maakt ze kennis met prostituees, therapeuten en lichamelijk gehandicapten. Dat alles met het oogmerk om van haar remmingen af te komen.
Het meest onbehaaglijk om te ondergaan zijn de therapeutische sessies in een ziekenhuis waarbij Laura aanwezig is. Maar haar ontmoetingen thuis met een sekstherapeut, een mannelijke prostituee en een trans-vrouw mogen er ook wezen. Tómas, vanaf zijn dertiende kaal, en Christian, ernstig fysiek gehandicapt, spelen een belangrijke rol. Laatstgenoemde bestaat slechts uit een hoofd en een romp met twee kleine armpjes. Laat nu deze Christian het vurigst zijn seksualiteit beleven.
Dat er scènes plaats vinden in een fictieve seksclub waar de meeste participanten te zien zijn, roept vragen op. Wat is feit en wat fictie? Als kijker moet je echt uit je comfortzone stappen om deze merkwaardige documentaire te vatten. En vooral niet bang zijn om naakte lichamen (en seks) te aanschouwen. Merkwaardig is de klinische toon en de afstandelijkheid van de documentaire. Bij de ongemakkelijkste scènes, en dat zijn er nogal wat, verlieten kijkers met luide stappen de zaal. Touch Me Not is een onvervalste schandaalfilm, hoe lang is dat wel niet geleden?
Gast van het jaar is de 69-jarige Tsjechische documentairemaakster Helena Třeŝtíková. Van haar is gedurende het IDFA een top 10 van favoriete documentaires en een selectie uit haar werk te zien. De regisseuse volgt de personen die ze portretteert jarenlang. Meestal zijn het mensen aan de onderkant van de samenleving, vooral junkies en drugsverslaafden. Voor haar grootste project, A Marriage Story uit 2017, volgde zij vanaf 1980 gedurende 35 jaar een koppel in Praag.
De regisseuse heeft het graag over normale mensen. De familie in de documentaire is op het eerste oog een braaf burgergezin. Maar gedurende de jaren worden scheurtjes zichtbaar in het huwelijk, en de kinderen zorgen voor grote problemen. Bovendien moet hun meubelzaak renderen. Uit het omvangrijke filmmateriaal moet vervolgens een pakkende documentaire gedistilleerd worden. Distilleren is een favoriete term die Třeŝtíková gebruikt om aan te geven hoe ze de belangrijke momenten uit de levens van de personages voor het voetlicht weet te brengen.
Dat heeft tot een meeslepende tragikomische documentaire geleid. De eeuwig jeugdig uitziende Ivanka, de vrouw des huizes die altijd glimlacht, heeft zware depressies. Het drama van de film vindt grotendeels buiten beeld plaats en is daarom behoorlijk prangend. De film geeft tevens een beklijvend beeld van de Tsjechische samenleving gedurende al die jaren. Jammer genoeg werd A Marriage Story slechts twee keer op het IDFA vertoond. De andere documentaires van de regisseuse, volgens dezelfde unieke methode gemaakt, zijn nog te zien.
Ulrik van Tongeren