De Tsjechische surrealistische filmmaker en beeldend kunstenaar Jan Švankmajer staat momenteel in filmmuseum Eye centraal in de vorm van een overzichtstentoonstelling. Op grote schermen zijn korte films te zien. Daaromheen een selectie van zijn objecten, collages, schetsen en prenten. Tevens worden al zijn korte films en zeven speelfilms van de man in de bioscoop vertoond. Verder zijn er lezingen en inleidingen over Švankmayer voorafgaand aan de filmvertoningen.
De tentoonstelling maakt duidelijk dat de regisseur zijn obsessies ten volle botviert in zijn werk. Erotiek, horror en geweld spelen een belangrijke rol in zijn oeuvre. Tevens gaat hij tekeer tegen staatscensuur en machtsmisbruik. Švankmajer had onder het communistische regime last van censuur omdat hij geen socialistische thematiek in zijn films verwerkte. Hij kreeg in 1973 zelfs een zeven jaar durend verbod voor het maken van subversieve films. Die tijd gebruikte hij om een groot aantal baanbrekende objecten te creëren. Leven in een totalitaire staat vuurde juist zijn creativiteit aan.
Duister zijn de films van de meester zeker, maar er is sprake van een op laconieke wijze verweven zwarte humor in zijn werk die het toegankelijk en geestig maakt. De kunstwerken in zijn films lijken een eigen leven te leiden. Het tot leven wekken van dode objecten middels stop-motion animatie is geniaal: een stuk vlees, een borstel of een slot zijn ineens levende wezens. De schijnbaar alledaagse dingen die soms spectaculair op hol slaan, zijn de handgrepen naar het krankzinnige universum van Švankmajer.
Een andere grote obsessie van hem is voedsel en vraatzucht waar hij een intense afkeer van heeft. Onsmakelijk eten is een vaste waarde in zijn oeuvre. In een segment in de korte film Food (1992) zitten een oudere en een jonge man tegenover elkaar aan tafel. Na het nuttigen van de maaltijd eten beide heren achtereenvolgens het bestek, de tafel en hun kleding op, waarna kannibalisme lonkt. Švankmajer ziet eten als een metafoor voor onze vraatzuchtige maatschappij waarin het grote schransen der mensheid alles van waarde oppeuzelt.
De lange speelfilms van hem zijn ook de moeite waard. Zijn unieke poppenfilm Alice (1987) lijkt de definitieve verfilming van het boek Alice in Wonderland van Lewis Carroll te zijn. Insects (2018) zal waarschijnlijk de laatste lange speelfilm van de regisseur zijn. Toch schijnt de 84-jarige filmmaker weer zin te hebben in het maken van korte films.
Ulrik van Tongeren