Paul Mason roept op tot een humanistische revolutie, waarin de mens – geïnspireerd door de ideeën die ons sterk maakten – het heft in eigen hand neemt op weg naar een stralende, menselijke toekomst.

      door Hans Beerends

In 2015 schreef Paul Mason, economisch en politiek journalist, de internationale bestseller Postkapitalisme – een gids voor de toekomst. Daarin beschrijft hij dat na het failliet van neoliberalisme in 2008 en de razendsnelle opkomst van de robotisering en kunstmatige intelligentie er nieuwe mogelijkheden ontstaan voor een meer rechtvaardige en sociale maatschappijvorm.

Het kapitalisme in welke vorm dan ook, schrijft hij, is gebaseerd op een economie van schaarste terwijl de huidige informatietechnologie in staat is zich aan dat schaarste model te onttrekken. Met andere woorden, goederen kunnen met zo weinig kosten geproduceerd worden dat het bijna gratis is. Consumenten worden steeds minder afhankelijk van het internationale bedrijfsleven.

Via vrijwillige samenwerkingsverbanden en coöperatieven gaan mensen zelf onder andere via 3D print goederen produceren. Op het einde van dit optimistische betoog waarschuwt hij in een paar zinnen voor de mogelijkheid van een reactie van de huidige elite die haar macht kan gebruiken om positieve ontwikkelingen te blokkeren. Al met al een optimistisch verhaal.

   De elite

In zijn onlangs verschenen boek Een stralende toekomst doet Mason precies het tegenover gestelde. Hij houdt nog steeds vast aan zijn ideaal, maar in tegenstelling tot zijn eerdere boek waarin hij op het einde even het gevaar aanstipt van een mogelijke reactie van de elite, is zijn nieuwe boek een opsomming van alle mogelijke reacties van de elite die het bereiken van zijn ideaal kunnen blokkeren, of op zijn minst vertragen.

Dat begint al in de inleiding en in het eerste hoofdstuk. Het neoliberalisme met zijn verafgoding van het vrije marktstelsel is na dertig jaar ingestort. Het idee dat zelfzucht, permanente economische groei en het daaraan verwante consumentisme eeuwig zou groeien ten bate van iedereen, is sinds de crisis van 2008 ongeloofwaardig.

Na de crises zoekt het kapitalisme steeds meer steun bij de groeiende populistische beweging waarin nationalisme, racisme en vrouwenhaat centraal staan. Mason ziet in het alt-right populisme een beweging die zich keert tegen de wetenschap, mensenrechten, migratie, vrouwenrechten en emancipatie van minderheden. Van Silicon Valley tot aan de top van de communistische partij in China gaat men er vanuit dat de menselijke aard in feite een verzinsel is, dat het beginsel van universele mensenrechten niet langer houdbaar is en dat mensen niet per se boven machines hoeven te staan.

Waar in zijn vorige boek het postkapitalisme logischerwijze ontstond vanuit het failliete kapitalisme, staat in ditmaal de strijd tegen een antihumanistische en posthumanistische ideologie centraal. De antihumanistische gedachten van rechts worden nog eens ondersteund door wat Mason noemt ‘academisch links’ dat het postmodernisme heeft omhelst. De waarheid, zo stelt het postmodernisme, is ook maar een constructie. Bovendien is de biowetenschap al in staat om het menselijk genenpakket te veranderen en de neurowetenschap ontkent de vrije wil.

   Alt-right

Het humanisme, dat in zijn verschillende vormen (liberalisme, socialisme en sociaal christendom) ruim 400 jaar centraal stond in de westerse beschaving, wordt door de combinatie van alt-right en het ‘linkse’ postmodernisme frontaal aangevallen. Die aanval had succes mede vanwege de toenemende ongeloofwaardigheid van bestaande humanistische bewegingen.

Het humanisme, zo schrijft Mason, raakt uit de mode omdat het verbonden was en is met een witte mannelijke cultuur en een rechtvaardiging van het kolonialisme. Bij de ondertekening van de universele verklaring van de Rechten van de Mens in 1949 leefden er 2.4 miljard mensen. Op dit ogenblik zijn dat er 7.5 miljard waarvan het merendeel woont in staten die zich niets aantrekken van mensenrechten.

De officiële ideologie van deze staten zijn sterk antihumanistisch. Maar ook in democratische staten waar de vrijemarkteconomie de afgelopen veertig jaar de norm was, heeft ons nieuwe gedragspatronen opgelegd waar we ons op straffe van financiële ondergang aan moeten houden. Kortom, we zijn volgens Mason gereduceerd tot tweedimensionale economische wezens die zich nauwelijks te weer kunnen stellen tegen vormen van antihumanisme die in de 21e eeuw op ons afkomen.

Ook Mason ziet met de verkiezing van Donald Trump tot Amerikaanse president een doorbraak van het antihumanistische gedachtegoed. De strategie van alt-right en Trump is een poging om mensen ervan te overtuigen dat de waarheid niet bestaat en dat de media ons alleen maar nepnieuws verkopen. Om dit antihumanistische gevaar te keren, moeten wij de driedimensionale mens in ere herstellen: de mens die gelooft in zelfbeheersing, goedheid, wederzijdse verplichtingen, democratie en de mogelijkheid zelfstandig te kunnen denken.

Er is volgens Mason slechts één denker uit de humanistische traditie die een definitie ontwikkelde van de menselijke natuur die bestand is tegen de opkomst van antihumanistische theorieën, en dat is Karl Marx. Er zijn dan ook twee hoofdstukken gewijd aan deze filosoof. Vanzelfsprekend worden alle misdaden die door leninistische en stalinistische regeringen zijn gedaan verworpen en Mason gaat vooral uit van de jonge Marx.

Marx, zo schrijft Mason, had ‘de vastberadenheid om mensen te definiëren als meer dan marionetten van een of ander groot meesterbrein of radertjes in de machinerie van de geschiedenis. Dit is zijn grootste nalatenschap voor het tijdperk van kunstmatige intelligentie, de kwantumcomputer en genetische modificatie.’

   Radicaal pleidooi

Na zijn uitgebreide analyses van de huidige kapitalistische toestand en zijn vurige wens om te komen tot een radicaal humanisme, zijn de wegen die Mason daarvoor ziet nogal sober.

In het hoofdstuk ‘Terug naar de toekomst’ stelt hij voor de negatieve effecten van de informatietechnologie te doorbreken door monopolies en prijsafspraken tegen te gaan en socialisering te bevorderen via non profit bedrijven en staatsdiensten; door werk los te koppelen van loon via een basisinkomen; door het gebruik van data in handen te geven aan het individu in plaats van de staat en elk individu het recht te geven om na te gaan wat een staat, een bank of sociaal medium van hem of haar weet en het recht om informatie verwijderen, te corrigeren en het gebruik daarvan te beperken.

Het zijn maatregelen die zeker een positief effect zouden hebben als een progressieve beweging in staat zou zijn dit tegen de bestaande hoofdstroom in te realiseren. Maar hoe een beweging moet handelen om deze doelen te bereiken, blijft onduidelijk. Voor mij komt het over het als wensdenken en een vage hoop op een mentaliteitsverandering.

Ook in de laatste hoofdstukken ‘Weer je tegen het gevaar’, ‘Laat je niet overheersen door machines’, ‘Geef je nooit gewonnen’ en ‘Leid een antifascistisch leven’ klinkt een bijna wanhopige oproep door aan iedereen om toch te veranderen, want hoe mooi een technologische revolutie ook zou kunnen uitpakken, de kans is reëel dat kunstmatige intelligentie en robotisering onderdeel worden van een posthumanistische ideologie.

Na een uitvoerige en gedegen analyse van de huidige en de mogelijke toekomstige situatie is het boek vooral een oproep en een wanhopige schreeuw over het gevaar dat onze moeizaam verworven menselijkheid verloren gaat in een posthumanistische ideologie waarin economische nut en winst de enige normen zijn.

Als lezer moet je de waarschuwing wel serieus nemen, maar van het optimisme van zijn voorgaande boek over postkapitalisme blijft weinig over. Reden te meer voor het schrijven van een nieuw boek waarin zijn waarschuwing vergezeld gaat van een reële politieke actiestrategie die het gevaar kan keren. Misschien dat dan de stralende toekomst die hij zo vurig wenst realiteit kan worden.

titel  Een stralende toekomst
auteur  Paul Mason
uitgave  400 pagina’s, paperback
uitgeverij  De Bezige Bij, juni 2019
prijs  29,99 euro
isbn  9789403166506