De Italiaanse documentairemaker Gianfranco Rosi maakt films over mensen en hun levens in de periferie. Zijn Sacro GRA uit 2013 handelt over de buitenissige bewoners aan de ringweg rond Rome. Drie jaar lang, nadat de journalisten waren vertrokken, reisde Rosi in het Midden-Oosten door Libië, Koerdistan, Irak en Syrië voor zijn documentaire Notturno.
Het doel was mensen te portretteren die hun leven proberen op te pakken na de oorlog. Het zijn gebieden in de frontlinie; het niemandsland van de oorlog is ook een periferie. Er is weinig dialoog en de plaatsen die we zien worden niet geïdentificeerd. Dat zou de vloeiende filmstijl van Rosi enkel maar in de weg zitten.
De film opent met soldaten in camouflagekleding. Daarna komen Koerdische vrouwensoldaten in beeld die zich ontspannen na de dienst. Gewone burgers duiken ook op, mensen die hoe dan ook willen leven. Hun levenskracht is inspirerend. Maar is altijd de onzichtbare vijand die op hen loert.
In al die bezochte plaatsen hadden en hebben de burgers te lijden onder oorlog en geweld. Het voelt aan alsof het geweld om de hoek ligt en het elk moment weer kan losbarsten. Er zijn geen directe politieke en sociale commentaren in de film verwerkt. De weigering van Rosi om uitleg te geven, maakt dat de kijker ruimte heeft om te reflecteren. Het is een observerende documentaire.
Scènes in een inrichting voor psychiatrische patiënten komen er het dichtste bij. De mensen oefenen onder leiding van een dokter voor een patriottisch toneelstuk over de oorlog in een theater. Op het filmdoek worden plastische nieuwsbeelden van het geweld geprojecteerd. Hier worden de gevolgen van onderdrukking, oorlog en geweld met passie gedeclameerd door de acteurs. De voorstelling krijgen we echter niet te zien.
Een andere aangrijpende scène is die waarin kinderen op de lagere school verhalen over het geweld. Met de psychologen bespreken zij over wat ze gezien hebben van het martelen en doden van kinderen en volwassenen door de islamistische tereurbeweging Isis (IS). Sommigen hebben het zelf aan den lijve ondervonden.
De muur van tekeningen over de gruwelijkheden die ze meegemaakt hebben, zijn uiterst realistisch, met sprekende details. Er is zelfs een griezelig suggestief portret van IS-leider Al-Baghadi. Wat lucht geeft zijn de woordloze momenten waar Rosi zo goed in is. Zoals een jager die met een bootje op eendenjacht gaat in dromerig licht. Op de achtergrond, ver weg, zijn er gigantische vlammen waarneembaar. Olievelden?
De regisseur, die zelf zijn camera hanteert, weet altijd verrassende beeldcomposities en prachtige beelden te produceren. De rustige wijze waarop hij dat doet, maakt Notturno tot een beschouwing over de staat van de mensheid. We leven tussen hoop en vrees over de situatie in het Midden-Oosten. Dat de nieuwe Amerikaanse regering onder leiding van Biden militaire troepen Syrië instuurt, biedt geen hoop dat er blijvende vrede mogelijk zal zijn.
Ulrik van Tongeren