Waarom zijn conservatieve en progressieve mensen het zo oneens over politiek en religie? Volgens sociaal psycholoog Jonathan Haidt ligt dit aan de manier waarop het brein werkt.

     door Hans Beerends

Het rechtvaardigheidsgevoel, met als ondertitel Waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal. Dat is ook de vraag waar Jonathan Haidt, moraalpsycholoog in de VS, na een jarenlange zoektocht in zijn boek een antwoord op gaat geven.

De moraalwetenschap ontstond pas na de Verlichting (1700-1800). Voor de verlichting kwamen morele regels van boven. Bij de overwinning van de Rede op het (bij)Geloof ontstond de vraag waar moraal, waar we ons nog steeds aan hielden, vandaan kwam. Was dat het resultaat van een denkproces, was het aangeboren of was het ons aangeleerd of opgelegd door ouders en andere opvoeders?

Haidt verwerpt het idee dat wij al redenerend tot een bepaalde morele norm komen. Hij gelooft in een intuïtief proces. Wij voelen emotioneel aan wat goed en wat verkeerd is, handelen daar naar en pas achteraf construeren wij een sluitend rationeel verhaal die dit gedrag rechtvaardigt.

Blijft over de vraag waar dat instinctieve intuïtieve gevoel vandaan komt. Haidt houdt het op een evolutionair collectief proces waarbij generaties lange ervaringen van mensen die in stam en groepsverband samen woonden en samen werkten, ontdekten welke daden positief uitwerkten voor de gemeenschap en/of voor het individu en welke negatief.

   Individueel welzijn

In eerste instantie ging hij er als echte Noord-Amerikaan vanuit dat mensen in het algemeen vooral datgene doen waarvan ze veronderstellen dat het voor hen als persoon (inclusief hun directe naasten) voordelig uitpakt. Overigens sluit hij niet uit dat mensen in bijzondere omstandigheden ook handelingen kunnen verrichten die hun directe persoonlijke belang overstijgen. (Hier komt hij in de buurt van de stelling van Rutger Bregman in diens boek De meeste mensen deugen)

Haidt constateert echter dat de ‘westerse’ moraal toch vooral gestoeld is op het streven naar individueel welzijn. Daarbij komt ook de vraag naar voren op welke wijze je de uitspraak van de pionier van de evolutieleer Darwin opvat. Diens uitspraak dat de evolutie zich ontwikkelde volgens ‘The survival of the fittest’ kan worden vertaald als ‘De overleving van de sterkste’ maar wordt ook vertaald als ‘De overleving van de meeste aangepaste’.

De eerste vertaling wordt het meest gebruikt door degenen die geloven in het bevorderen van de kracht en creativiteit van het individu, de tweede vertaling sluit meer aan bij degenen die geloven in het bevorderen van de creativiteit en samenwerkingskracht van de gemeenschap. Voor Europese begrippen zie je hier de contouren van liberalisme en socialisme tegenover elkaar staan. Voor de VS ligt dat iets anders. De liberalen die Haidt regelmatig aanvoert, worden door hem terecht getypeerd als progressief.

Het individualistische uitgangspunt waar Haidt en zijn collega’s moraalpshychologen van uitgingen, leidde tot grote vraagtekens toen zij geconfronteerd werden met de leefwijze in India. Daar waren de belangen van het individu ondergeschikt aan de belangen van de gemeenschap.

Sindsdien maakt Haidt een verschil tussen het sociocentrische samenlevingsmodel waarbij de gemeenschap en samenlevingsverbanden centraal staan en het individualistische model waarbij alle samenlevingsverbanden ten dienste staan van de ontplooiing van het individu. In de westerse landen overheerst het individualistische model, in alle andere landen overheerst volgens Haidt het sociocentrische model.

Overigens eindigt hij dit deel van zijn betoog nog met een compliment voor de Europese landen die in staat blijken een individualistisch model te koppelen aan een sterk sociaal vangnet.

   Normen

Terug naar de VS – waarom verlangen alle mensen naar rechtvaardigheid maar verschillen hemelsbreed over de wijze waarop je dat kan bereiken. (Het boek verscheen in 2012 in de VS maar in de Nederlandse vertaling die dit jaar verscheen is ook de laatste ontwikkelingen rond Trump meegenomen)

Teneinde greep te krijgen op de vraag waar onze morele waarden (en onze moralistische afwijzingen) vandaan komen, ontwikkelde Haidt een zestal normen waar alle mensen zich min of meer aan houden of minstens vinden dat zij zich daar aan moeten houden. Die zes zijn:

Zorgzaamheid – geen schade berokkenen aan anderen
Eerlijkheid – niemand bedriegen, niemand uitbuiten
Loyaliteit –trouw blijven aan de groep waar je bij hoort
Autoriteit – acceptatie van hiërarchie en gezag
Heiligheid – verdediging van zaken die als onaantastbaar en heilig worden ervaren.
Vrijheid – Recht op ontplooiing als persoon en als groep

Gewapend met deze zes morele fundamenten bekeek hij de verkiezingsstrijd tussen democraten en republikeinen in de laatste maar ook bij vorige verkiezingen. Haidt, zelf liberaal, volgde met belangstelling de verkiezingen en constateerde dat progressieve mensen in de VS vooral hamerden op de eerste twee morele uitgangspunten plus de norm vrijheid terwijl de conservatieve kiezers zich vooral zorgen maakten voor het behoud van loyaliteit aan de groep, acceptatie van hiërarchie en verdediging van traditionele, voor hen heilige waarden.

Met toenemende zorg zag Haidt dat de democraten zich nadrukkelijk richten op minderheidsgroepen die zich keerden tegen traditionele waarden en dat veel liberale conservatieve normen af wezen. Zolang de democraten, zo schrijft Haidt, de als heilig aanvaarde normen van conservatief Amerika belachelijk maken, onderuit halen of beschouwen als achterlijk, zullen zij nooit de stemmen van deze bevolkingsgroep binnen halen.

Ook het zesde morele begrip Vrijheid wordt door democraten en republikeinen verschillend geïnterpreteerd. Waar democraten vrijheid ervaren als het opheffen van wetten die de vrijheid van minderheidsgroepen beperken (o.a recht op het homohuwelijk en abortus), ervaren republikeinen vrijheid als het indammen van staatsbemoeienis op het gebied van verzekeringen en traditionele waarden.

Het cliché dat arme mensen die voor Trump kozen zo dom waren tegen hun eigen belang in te kiezen verwerpt Haidt. Deze mensen, schrijft hij, kozen weliswaar niet voor hun materiele belang maar voor het handhaven van hun morele belang.

   Vrijgevigheid

In het laatste hoofdstuk gaat Haidt nog in op de vraag of gelovige mensen beter zijn dan ongelovigen en hij meet dat af aan hun vrijgevigheid. (waarbij hij zich niet baseert op geloof maar op kerkbezoek). En inderdaad, mensen verbonden aan een kerk blijken meer aan goede doelen te schenken dan niet kerkelijken. Na gedegen onderzoek komt hij echter tot de conclusie dat niet het religieuze geloof leidt tot grotere naastenliefde maar de onderlinge, in dit geval religieuze, verbondenheid.

Na al dit geworstel door dit degelijke en uitgebreide onderzoek naar morele waarden, gekoppeld aan partijkeuzes in de VS, kom ik op de vraag of dit alles vergelijkbaar is met de partijkeuzen in Nederland. Natuurlijk zijn er grote verschillen al was het maar dat erin de VS 2 partijen om de macht strijden en in Nederland recent 37.

Ik zie echter wel een overeenkomst bij het kiesgedrag van mensen met lage inkomens. Daar waar vroeger de linkse partijen en met name de sociaaldemocratie gezien werd als de partij die opkwam voor deze groep, kiest een groot deel van deze groep nu extreem-rechtse, aan Trump denkende partijen. Het zou te veel zijn om in deze recensie daar nog eens uitgebreid op in te gaan – misschien na een maand nog eens een apart artikel daar over – maar ondertussen kan iedere lezer van Ravage zich afvragen hoe dat zit.

Ik moet daarbij denken aan een vrouw in een van de vele talkshows die in een spontane uitroep de situatie kort samenvatte met de uitspraak: ‘Vroeger was voor mij alles zeer duidelijk. Als je rijk was stemde je rechts en als je arm was links. Nu is het precies andersom’. Rara hoe kan dat? En met deze vraag aan iedereen eindig ik deze recensie

 

 

titel  Het rechtvaardigheidsgevoel; Waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal
auteur  Jonathan Haidt
uitgave  Paperback, 432 pagina’s, 2021
uitgeverij  Ten Have
isbn  9789025908362
prijs  29,99 euro

Door ravage

Abonneer
Laat het weten als er

*

0 Reacties
Inline feedbacks
Bekijk alle reacties