Op de feestdag van Maria Tenhemelopneming een stuk over middeleeuwse kathedralen die aan Haar zijn gewijd en die afwijken van het astronomische oosten.

Door Roeben Zwart

Pas geleden las ik, o.a. in Symboliek in Kathedralenbouw, dat middeleeuwse kathedralen veelal gericht staan op de zonsopgang van de zomer of winter zonnewende en niet op het ware oosten. Omdat dit nieuw voor me is en ik altijd dacht dat de meeste kerken op het astronomische oosten staan georiënteerd, heb ik uit nieuwsgierigheid 33 middeleeuwse kathedralen uit Frankrijk op Google Earth bekeken. Van de 33 kathedralen staan er slechts 8 op het zuivere oosten (de equinox). Ze staan horizontaal zonder noemenswaardige afwijking naar het noorden of zuiden. 25 kathedralen wijken wel af van het ware oosten, waarvan er 10 noordoostelijk gericht staan en 15 kathedralen hebben hun aslijn zuidoostelijk staan.

Op de foto hierboven een selectie van 8 kathedralen waarvan de bovenste 4 richting het zomersolstitium staan en de 4 eronder richting het wintersolstitium.

In onderstaande afbeelding dezelfde kathedralen met in het rood de aslijn (linea sacra) van de kathedralen. In het geel de positie van zonsopgang van de zomerwende bij de eerste 4 kathedralen en de winter zonnewende bij de rij eronder. Geen van de 8 kathedralen staat zuiver georiënteerd op de zonnewende.

Als de kathedralen gebouwd zijn met oriëntatie op de solstitia, waarom wijken ze daar dan van af? Naar mijn idee een logische vraag, maar het blijkt een obscuur onderwerp te wezen zonder antwoord. Slechts enkele boeken gaan over kerken wier aslijn afwijken van het ware oosten, maar dat heeft betrekking op middeleeuwse plattelands- en dorpskerken en niet op de grote stadskathedralen. Noch gaat het over de zonnewendes. In boeken over kathedralen en Chartres komt het niet aan bod of er wordt van uitgegaan dat kathedralen, als ze niet op het exacte oosten gericht staan, ze op de solstitia staan georiënteerd, zonder vermelding dat ze daar stuk voor stuk van afwijken..

In een new age boekje over de kathedraal van Chartres komt het zijdelings aan bod: “Note how the cathedral and summer solstice axes deviate by several degrees. The original Neolithic temple, over which the building stands, would have been perfectly aligned when it was built some 5000 years ago, but since then the Earth’s axis has tilted.” — Chartres Cathedral: The Missing or Heretic Guide, F. Silva

Dat klinkt enerzijds plausibel, de afwijking van de kathedraal van Chartres is naar mijn idee vrij klein en het is goed mogelijk dat het pre-christelijke heiligdom en later de kathedraal, gebouwd zijn met oriëntatie op de zomerwende. Anderzijds is de consequentie dat andere kathedralen, die in de grafiek rechts van Chartres op het noordoosten staan, en ook op oude pre-christelijke heiligdommen gebouwd zijn, in pre-christelijke tijden dan juist niet op de zomerwende stonden georiënteerd en sindsdien met hun aslijn dichter tot de zomerwende zijn komen te liggen.

Sommige kathedralen, zoals die van Reims en Strasbourg hebben bijna dezelfde oriëntatie op het noordoosten. Ook die van Aix en Moulins liggen dicht tegen elkaar aan. Idem dito voor een aantal kathedralen die gericht staan op het zuidoosten en behoorlijk ver afwijken van het wintersolstitium. Ik vraag me af of deze kathedralen eigenlijk wel georiënteerd staan op de solstitia en er wellicht een andere verklaring voor is waarom ze bijna dezelfde richting op wijzen en dezelfde afwijking hebben m.b.t. de zonnewende.

Uit publicaties over middeleeuwse dorps- en plattelandskerken blijkt dat er allerlei redenen konden zijn om een kerk niet op het ware oosten te richten. De zonsopgang op de dag van de patroonheilige van de kerk kon graadmeter zijn voor oriëntatie. Of de zonsopgang van de eerste dag van de bouw van de kerk was bepalend. De auteur Ian David Hinton komt met een andere verklaring:

“The results show that there is a statistically significant difference, of approximately ten degrees, in the general alignment of churches […] [it] seems to be convincingly linked to the direction of sunrise after particularly early harvests. [after] analysing thousands of harvest festival dates spread across the country shows that the position of sunrise after the earliest harvests relates very closely (within a degree or two) to the main values for church alignment in all of the areas, in which the church alignments are several degrees apart.”
— Aspects of the Alignment and Location of Medieval Rural Churches

De natuur of de duur van de bouw kon ook een reden wezen waarom de aslijn van een kerk afwijkt van het zuivere oosten:

“De bouw van verschillende delen van een grotere kerk kan in de middeleeuwen in de tijd nogal ver uiteen liggen. Wanneer in de tussentijd het magnetische noorden vrij veel van richting veranderde, kan de bouwmeester van het nieuwe stuk kerk weleens een andere richting aannemen dan die van het al bestaande stuk. De kerk wordt dan „krom”, met het knikpunt op de las van twee bouwfasen. Het is duidelijk dat de bouwmeester hier in twijfel kan staan over de vraag wat te doen: de vermeende fout van zijn voorganger corrigeren en een kromme kerk bouwen, óf de esthetische gevoelens laten zegevieren en een keurig rechte kerk afleveren“
— Kompas en kerkoriëntatie, Leenders.

Daarbij kennen middeleeuwse kathedralen een oud kerkverleden en zijn gebouwd op vroeg-christelijke of pre-christelijke heiligdommen waardoor de richting van de kathedraal al bepaald was. De ligging van begraafplaatsen waar kerken naast werden gebouwd kon ook bepalend wezen, of de kwaliteit van de grond, etc. Het was allerminst vanzelfsprekend om een kerk in de middeleeuwen op het ware oosten te bouwen.

Juist doordat de kathedralen gebouwd zijn op vroeg-christelijke of pre-christelijke heiligdommen is het denk ik niet te achterhalen op welke datum de bouw van het fundament begon en daarmee niet na te gaan is of de positie van de aslijn verband houdt met een heiligendag of seizoensfeest. Ook de mate waarin de natuur een rol speelt, zoals grondverzakkingen of verschuivingen, bij afwijkingen van de kerkaslijn, is moeilijk na te gaan waardoor het gissen blijft waarom de meeste kathedralen noch op het astronomische oosten, noch op de solstitia georiënteerd staan. In ieder geval staan de kathedralen, op een enkeling na, wel op zonsopgang gericht. Waarom ze vanuit een specifieke hoek op het noord- of zuidoosten staan zal vermoedelijk een mysterie blijven.