Om enig inzicht te krijgen in de historische en politieke ontwikkelingen die geleid hebben tot de huidige oorlog in Oekraïne heb ik feiten opgezocht die hoop ik kunnen leiden tot een onderbouwd inzicht. Ik zal aandacht geven  aan het ontstaan van de staat Oekraïne, de relatie Oekraïne/Rusland vanaf de middeleeuwen, het ontstaan en de invloed van de Russisch-Orthodoxe kerk en de rol van de NAVO, met name na de val van de muur. 

  • West-Romeinse en Oost-Romeinse rijk en het schisma in de Christelijke kerk. 
  • In de nadagen van het Romeinse rijk werd dit rijk omstreeks het jaar 500 gesplitst in het West-Romeinse rijk met als centrum de stad Rome en het Oost-Romeins rijk met als hoofdstad Constantinopel (nu Istanboel). Na de tweedeling van het Romeinse rijk ontwikkelde zich in toenemende mate ook een tweedeling in gebruiken en theologische visies tussen Oost en West. Geleidelijk aan kozen steeds meer Oost-Europese en Balkanlanden voor de Oosters-Orthodoxe kerk. In 1054 werden die verschillen in opvatting definitief bevestigd door een breuk in de toenmalige Christelijke (Katholieke) kerk. Er ontstond een Rooms-Katholieke kerk met als centrum Rome en een Oosters-Orthodoxe kerk vanuit Constantinopel. Die Oosters-Orthodoxe kerk viel later uiteen in aan landen gekoppelde kerken, zoals o.a. de Grieks-Orthodoxe, de Servisch-Orthodoxe, de Oekraïens-Orthodoxe en ook de Russisch-Orthodoxe kerk.  

Ottomaanse Turken veroverden in 1453 Constantinopel en veranderden de naam in Istanboel. Het werd een Islamitische staat. Door het wegvallen van Constantinopel als centrum van de Orthodoxe kerk werd de Russisch-Orthodoxe kerk daarmee de grootste. Moskou werd het derde Rome genoemd.

  • Ontstaan Oekraïne en de invloed van Orthodoxie op Rusland. 

Oekraïne ook wel het rijk van Kief genoemd, ontstond toen grootvorst Vladimir van Kief zich in 898 bekeerde en vervolgens het Oosters-Orthodoxe geloof tot staatsreligie verhief. Via Oekraïne krijgt de Orthodoxe kerk steeds meer invloed in Rusland.  Sterker nog, na de val van Constantinopel wordt Moskou een belangrijk centrum van de Orthodoxe kerk. De huidige patriarch van de Russisch-Orthodoxe kerk zei er afgelopen 24 februari bij het uitbreken van de oorlog het volgende over: “Immers de Russisch-Orthodoxe kerk is de ware erfgenaam van de ‘Doop van Roes’ onder de heilige vorst Vladimir”.


Het Sint-Michielsklooster in Kiev. Sinds 15 december 2018 de zetel van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne.

Oekraïne was in de vorige eeuwen beurtelings onderdeel van Polen, Litouwen, het Habsburgse rijk en rond 1800 werd het onderdeel van het Rusland van de tsaren.

  • Na de Russische revolutie van 1917.-

In de strijd tussen de Russische revolutionairen en hun tegenstanders (het Witte leger) bezette Rusland in 1920 het oostelijke deel van Oekraïne. Dat deel van Oekraïne werd samen met Rusland en 14 andere omliggende landen in die jaren samengevoegd tot een federatie genaamd de Sovjet-Unie (USSR).

In 1939 bezette Rusland het westelijke deel van Oekraïne en een deel van Polen in overleg met Hitler (het Molotov-Ribbentrop pact). 

Na 1945 werd op de conferentie van Jalta (overleg Stalin – Churchill – Roosevelt) een afspraak gemaakt over invloedsferen. Rusland mocht zich omgeven door zogeheten “friendly states” (bijna alle Oost-Europese landen) en het Westen mocht o.a. Griekenland tot zijn invloedsfeer rekenen. Stalin maakte van friendly states, dictatoriaal geregeerde satellietlanden. Toen een communistische opstand in Griekenland uitbrak bemoeide hij zich daar niet mee vanwege die afspraak. Later zou het Westen ook niet ingrijpen bij het neerslaan van de opstand in Hongarije (1956) en Tsjecho-Slowakije (1968).

(in 1953 overleed Stalin en zijn opvolger Chroesjtsjov, zelf een Oekraïner voegde de Krim toe aan Oekraïne) 

  • Na de val van de Berlijnse Muur. 

Als de Berlijnse Muur in 1989 valt streeft West-Duitsland een eenwording met Oost-Duitsland na. Na toezegging van VS-diplomaat James Baker dat de NAVO niet van plan is op te schuiven naar Oost-Europa, verzet Gorbatsjov de toenmalige president van Rusland zich niet meer tegen de eenwording. Poetin, toen nog een onbekende hoge KGB (thans  FSB ofwel geheime dienst) officier noemde Gorbatsjov een verrader. De een na de andere satellietstaat maakte zich los van de Sovjet-Unie. Er komt onder Gorbatsjov en zijn opvolger Jeltsin steeds meer vrijheid, maar politiek en economisch wordt de Sovjet-Unie zwakker. 

De verhouding met de EU en de VS komt echter meer in balans, alles lijkt vreedzamer.

In 1991 werd de Sovjet Unie opgeheven en daarvoor in de plaats kwam de GOS (Gemenebest van Onafhankelijke staten). De GOS is geen lang leven beschoren, de een na de andere voormalige Sovjetstaat en nu ‘onafhankelijke’ staat treedt uit, waaronder Oekraïne. De toenmalige Sovjet heerser Jeltsin laat dat gelaten over zich heen komen, maar Poetin ergert zich mateloos over de afbraak van de ooit zo machtige grootmacht. 

(In die jaren kopen handige zakenlieden ook de staatsfabrieken en landbouw kolchozen op in het kader van de privatisering – daarmee ontstaan de eerste oligarchen) 

Om de mogelijke angst van Rusland voor een sterke Oekraïense staat te dempen droeg Oekraïne in 1994 zijn kernwapens over aan Rusland. Na deze overdracht beloofde de vijf permanente leden van de VN Veiligheidsraad te weten de VS, Rusland, China, Frankrijk en Engeland dat Oekraïne een onschendbare staat zou zijn.


Vladimir Lenin in de nationale kleuren van Oekraïne in 2015 na een actie om communistische symbolen in de ban te doen.

Het zoeken van Jeltsin naar een vreedzaam naast elkaar bestaan komt tot uiting in 1997. In die jaren geven Polen en andere Oost-Europese staten aan dat zij graag lid willen worden van de EU en de NAVO. De EU en de NAVO wilden daar wel op ingaan maar om de goede betrekkingen met Rusland niet te verstoren bespraken zij deze kwestie eerst met de leiders van Rusland. Die besprekingen leiden ertoe dat in 1997 een basisakkoord tussen de NAVO en Rusland ontstaat. In dat akkoord erkent Rusland twee zaken; namelijk dat elk land zelf kan beslissen hoe zij haar veiligheid wil waarborgen en ten tweede dat NAVO-landen geen militaire activiteiten zullen ontplooien op grondgebied van niet aangesloten landen.

Na dit basisakkoord treden in 1999 op hun dringend verzoek Polen, Hongarije en Tsjecho-Slowakije toe tot de NATO. Later volgen er meer landen. 

In 2000 komt Poetin aan de macht. Poetin trekt de teugels aan. De liberale ontwikkeling onder Jeltsin wordt teruggedraaid. De vrije meningsuiting en het demonstratierecht worden stap voor stap aan banden gelegd. De economische groei en daarmee de koopkracht voor de burger onder Poetin stijgt waardoor hij aan populariteit wint.

In 2008 stelt de VS voor om Oekraïne en Georgië het NATO-lidmaatschap aan te bieden. Dat stuit op enorme weerstand van Rusland (maar ook van de Duitse Bondskanselier Merkel en de toenmalige Franse president Sarkozy).                                           

Waarna wordt besloten dit aanbod uit te stellen en de mogelijkheid over te dragen aan een onderzoekscommissie.


Een Russische bezetter in de Krim, 2014

In 2014 bezet Rusland de Krim – ooit behoorde de Krim bij Rusland maar – zie boven – Chroesjtsjov besloot in zijn tijd dat dit gebied onderdeel moest worden van de toen nog Sovjetstaat Oekraïne. Het annexeren van de Krim door Rusland had ook de instemming van de Russische oppositie.

Vanaf 2016 wil Rusland de Russische sprekende delen van Oekraïne (de separatisten) te hulp komen – en mogelijk annexeren. 

In 2022 eist Rusland de toezegging dat Oekraïne nooit lid zal worden van de NATO en dat de NATO zich terugtrekt uit de Oost-Europese landen. 

Die toezegging komt er niet, wel een verklaring dat de EU/VS aan het principe vasthouden van vrije keuze van een land (zie basisakkoord van 1997) maar dat er voorlopig geen sprake is van een aanvraag, laat staan inwilliging van een mogelijk verzoek.

In Oekraïne en andere voormalige landen van de Sovjet-Unie zijn autoritaire leiders aan de macht die Moskougezind zijn en vaak corrupt. De bevolking verzet zich daartegen. Als er na diverse acties en machtswisselingen in Oekraïne een democratischgezinde leider aan de macht komt, wordt de taal van Poetin steeds agressiever en in 2022 valt Poetin Oekraïne binnen. 

Poetin wordt gesteund door de Russisch-Orthodoxe kerk en stelt dat het heilige Rusland zich weert tegen het decadente ongelovige Westen. Opmerkelijk is ook dat Poetin met instemming van de Doema verwijst naar o.a. Tsaar Alexander en Tsarina Catharina de Grote die Rusland groot gemaakt hebben. Lenin ‘de revolutionair die de Sovjet-Unie’ stichtte wordt daarentegen verweten Russisch gebied te hebben prijsgegeven bij het sluiten van Vrede op het eind van de Eerste Wereldoorlog in 1918. (de vrede van Brest-Litovsk).  

In eerste instantie leek het er op dat Poetin alleen de paar Russische sprekende delen wilde annexeren maar tot verbijstering van Oekraïne en de hele wereld wilde hij het hele land bezetten. Hij dreigt met kernwapens en gebruikt clusterbommen tegen burgers.


Verwoesting in Boetsja, een voorstad van Kiev, april 2022

In eerste instantie dachten velen dat Poetin – die al die jaren een hoge KGB (geheime dienst) officier was binnen de Sovjet-Unie – een gefrustreerd en hevig teleurgestelde communist was. Maar nee, hij droomt van een groot en heilig Rusland, gesteund door de Orthodoxe kerk een conservatief bolwerk tegenover in zijn ogen een decadent, democratisch Westen.

Dat verklaart ook waarom een aantal extreemrechtse conservatieve partijen in West-Europa hem steunen. 

De EU reageert als eenheid, iets waar Poetin niet op gerekend had. Op zich is dat bijzonder, zeker als je het vergelijkt met de veel zwakkere, vaak verdeelde reactie ten tijde van de inval van Rusland in Afghanistan, de bombardementen in Tsjetsjenië en de oorlog in Joegoslavië.

Wellicht heeft dit ook te maken met de opkomst van de extreemrechtse beweging in Europa en daarbuiten die openlijk de democratie bestrijden.

Je kan de aanval van Rusland ook zien als ‘Realpolitik’.  Een grootmacht voelt zich bedreigd door omringende landen en voorkomt dit mogelijke gevaar door het land te bezetten of daar een bevriende Moskou georiënteerde dictator neer te zetten. De VS deden hetzelfde in Latijns-Amerika. Overigens met dit verschil dat je tijdens de  imperialistische politiek van de VS jegens Latijns-Amerika in de VS nog steeds kon protesteren tegen dit beleid.

Zoals Europese democratische bewegingen en partijen destijds solidair waren met de Latijns Amerikaanse bevrijdingsbewegingen en protesteerden tegen de imperialistische politiek van de VS in Latijns-Amerika, zo is het logisch dat zij thans protesteren tegen de imperialistische politiek van de grootmacht Rusland. 

In beide gevallen is die ‘Realpolitik’ ook nog eens onzinnig. In de jaren zeventig was er geen enkel Latijns-Amerikaans land dat voornemens was de VS aan te vallen, net zoals er nu geen enkel Europees land van plan is Rusland aan te vallen. Economisch is zelfs elke oorlog tussen Rusland en een Europees land voor beide landen alleen maar uiterst nadelig. Zoals de VS mede onder invloed van wereldwijde protesten uiteindelijk afzag van haar imperialistische agressie jegens Latijns Amerika, zo zal ook Rusland zijn imperialistisch droom op moeten geven. Hopelijk duurt dat niet te lang en zullen de krachten van vrijheid en rechtvaardigheid het winnen van de altijd op de loer liggende nationalistische  krachten van het ‘recht van de sterkste’ van grootmachten.

Hans Beerends

Abonneer
Laat het weten als er

*

0 Reacties
Inline feedbacks
Bekijk alle reacties