De Oekraïne oorlog dendert door, massa’s mensen sterven, maar niemand trekt aan de noodrem. De westerse publieke opinie lijkt zich inmiddels over te geven aan een oorlogsroes. Die is gebaseerd op veronderstellingen die niet alleen ongeïnformeerd, maar ook levensgevaarlijk zijn.
Als de temperatuur op de sociale media enigszins representatief is, biedt de ontwikkeling van de oorlog in Oekraïne aan velen een prikkel zich ongegeneerd als supporter van hard spel te gedragen.
Dat kan hier ook gemakkelijk, want ondanks dat het water vele mensen aan de lippen staat vanwege de door de oorlog veroorzaakte recessie en inflatie, kan men hier veilig een glaasje drinken met de slagvelden op meer dan 2000 kilometer. Het idee dat méér wapens en méér geweld helpen, volgt dan vanzelf als bevestiging van de perceptie over een zoveelste oorlog op afstand, die vooral vanachter het scherm wordt gevolgd. Alsof het een om een voetbalwedstrijd gaat.
Dat klinkt cynisch en dat is het natuurlijk ook. Veel mensen voelen ongetwijfeld oprecht mee met de Oekraïense bevolking, die zucht onder oorlog en medeleven is op zichzelf een gevoel dat te prijzen valt. Toch spelen hier belangrijke corrumperende invloeden, met name doordat de berichtgeving zwaar is gekleurd [1] en gebalanceerde feitenkennis onder het publiek ontbreekt [2]. Het hele cognitieve gebouw onder dat – overigens vaak selectieve – nationale gevoel van empathie vertoont daarom nogal wat scheuren.
Wat is het verschil tussen Oekraïne enerzijds en aan de andere kant Palestina, Jemen of Noord-Syrië, gebieden die geplaagd worden door invasieve oorlogsvoering vanuit een buurland? Niemand pleit voor wapenleveranties aan de Palestijnen of aan de Koerdische enclave in Noord-Syrië, die door NAVO land Turkije wordt bedreigd. Kennelijk hebben de regio’s hierboven geen belangen in lijn met onze club en doet ronkende ethische retoriek dan niet ter zake.
Geen weg terug?
Sinds NAVO en Rusland elkaars geopolitieke tegenstanders zijn geworden op het Oekraïense speelveld, is het eigenlijk Ajax-Feyenoord geworden op staatsniveau. De eigen club wordt verheven boven de andere club, waarbij vijandschap wordt gecultiveerd op basis van beperkt zicht op de wensen, belangen en angsten van de ander. De moraal volgt uit wat goed wordt geacht voor de eigen groep. Als wij hun supportershome in de fik steken, is dat een goede daad. Steken zij het onze in de fik, dan is dat een misdaad. Het is een ethiek die zich vaak omhult in universele termen van goed en kwaad, maar de logica volgt van hypocrisie, partijdigheid, permanente confrontatie en escalatie.
Het ethische raamwerk dat hooligans, straatbendes en ook staten met een hang naar geweld en conflict hanteren, baseert zich dus niet op het ondersteunen van universele normen om daden moreel te be- en veroordelen, ongeacht wie die daden verricht. Het gaat over wij, de goeden, tegen de anderen, de slechten. Universele normen worden alleen nog opportunistisch ingezet voor eigenbelang. Voor je het weet ontbrandt een langdurig en bloederig conflict waarin elke actie weer tot een nieuwe wraakronde leidt. Precies die dynamiek lijkt zich ook weer in deze oorlog te ontrollen.
Eerdere bewegingen van escalatie en tegen-escalatie in de strijd om Oekraïne hebben al heel wat wegen naar duurzame vrede afgesloten [3]. Rusland toont zich al een tijd lang bijzonder standvastig over de status van de Krim en de twee Donbass republieken, maar na terugtrekking uit het gebied rond Kyiv zou de tijd rijp kunnen zijn geweest voor een staakt-het-vuren en onderhandelingen.
Door onderschatting, maar ook als signaal, heeft Rusland beperkt mankracht en materieel ingezet binnen een beperkte actieradius. Doel is kennelijk geweest controle over Kyiv te krijgen voor een tegen-coup, waarbij Janoekovitsj in de coulissen heeft staan wachten tot het moment dat de situatie van vóór de gedwongen regeringswisseling van 2014 hersteld kon worden.
Kenner Anatol Lieven spreekt over de terugtocht als “succesvolle inperking” (containment). De situatie zou zich daarom uitstekend lenen om onderhandelingen te openen. Het NAVO kamp doet er niettemin alles aan om niet te de-escaleren. Discussie over de mogelijkheid te onderhandelen is volkomen afwezig, ook in de media, en er zijn geen diplomatieke back-door negotiations met Rusland.
Er wordt vooral gekozen voor massale wapenleveranties, ook aan extreemrechtse milities, gekoppeld aan het stellen van onhaalbare doelen met vergaande consequenties voor duur en escalatierisico van de oorlog (De Krim en Donbass terugwinnen). Men weet ongetwijfeld dat niemand deze oorlog bij een strijd op dit geweldsniveau kan winnen en dat het onhaalbaar is om tegen relatief lage kosten en risico’s de grenzen van Oekraïne in 1991 te herstellen. Doel is de oorlog te verlengen en zo Rusland te verzwakken.
Nieuwe escalaties
In de eerste oorlogsmaand sprak Zelensky nog openlijk over neutraliteit en na besprekingen in Turkije zou een vredesvoorstel in de steigers hebben gestaan, waarbij Rusland zich terug zou trekken naar grenzen van vóór 24 februari 2022. Na een visite van Boris Johnson op 6 april verdween dat van tafel (zie mijn artikel).
Aan de andere kant vond de start plaats van de Russificatie in de Cherson en Zaporizja provincies. Daarvan kon al vermoed worden dat zij in een bepaalde fase in het conflict geïncorporeerd in Rusland zouden kunnen worden, wat de kans op overeenstemming ook weer onmiddellijk sterk zou verlagen (zie zelfde artikel).
NAVO sabotage van een vredesplan enerzijds en de Russificatie anderzijds hebben de deur dichtgeslagen die nog op een kier stond naar onderhandeling. Sindsdien zijn er alleen nog maar escalaties te noteren, die velen binnen en buiten het conflictgebied terecht schrik aanjagen.
Een lijstje is misschien veelzeggend.
1. Escalatie: uitbreiding van de oorlog en het ingraven van posities
Rusland heeft inmiddels reservisten opgeroepen; vooralsnog zijn een oorlogsverklaring en totale mobilisatie uitgebleven. De VS stuurt krachtigere wapens naar Oekraïne, zoals HIMARS raketten. Russificatie van vier provincies is inmiddels officieel gemaakt, via referenda voor aansluiting bij Rusland. Het hoge aantal vóór-stemmers is zeer twijfelachtig. Maar ook zonder aantoonbare fraude zijn dergelijke ad-hoc quasi-democratische manipulaties, georganiseerd van bovenaf in een turbulente tijd van oorlog, niet legitiem, aangezien een beslissing stabiele lange termijn intenties van de bevolking zou moeten vertegenwoordigen.
Onderzoek uitgevoerd door Ivan Katchanovski, hoogleraar conflictbeheersing, Universiteit van Ottawa. De enige regio waar in 2014 een kleine meerderheid van de bevolking voor autonomie was, was de Donbas. Een kleiner percentage (23%) was ook voor aansluiting met Rusland. In de zuidelijke provincies was dit nog veel minder. Het is zeer onaannemelijk dat in die laatste gebieden gedurende de laatste jaren het percentage voor aansluiting zich heeft ontwikkeld tot meer dan 90%.
2. Escalatie: Terrorisme.
Oekraïne valt terug op targeted assassination en symbolisch terrorisme. Belangrijk voorbeeld is de moord met een autobom op Darja Dugina, dochter van een vermeende reactionaire pan-slavistische ideoloog van Poetin, Alexander Dugin.
Sabotage van de Duits-Russische NordStream pijpleiding is zeer waarschijnlijk een Amerikaanse actie geweest. Rusland kan een gaskraan ook wel op een normale manier dicht draaien, zonder hun sunk investments te vernietigen en al hun schepen te verbranden voor de periode na de oorlog. Buiten dat, de VS heeft er nooit een geheim van gemaakt dat zij het project wilde zien stoppen.
De Duitsers hebben de pijplijn altijd heel stellig verdedigd, maar krabbelen nu terug onder druk van de oorlog, precies zoals impliciet voorzien in de Amerikaanse planning [4]. Zweden heeft inmiddels het Joint Investigation Team gestaakt vanwege “zeer geheime informatie”. Als het loopt en kwaakt als een eend…
De sabotage aanslag op de Nord Stream pijpleidingen was waarschijnlijk een Amerikaanse operatie. Radek Sikorski, Pools politicus, lid van het Europese Parlement en echtgenoot van de rabiate havik en invloedrijke Amerikaanse journaliste Anne Applebaum, komt er recht voor uit.
Linksboven: nieuws over stopzetting van onderzoek naar de aanslag. Rechtsboven: vrijwel unaniem negeert de Tweede Kamer dat wat voor de hand ligt.
De aanslag op de Krim-brug is een symbolische daad geweest gericht tegen civiele infrastructuur. Hoewel raketaanvallen op steden hebben plaats gevonden, zijn er naar verhouding tot aan deze Oekraïense aanslag geen grootschalige luchtaanvallen op Oekraïense civiele infrastructurele voorzieningen geweest. Nu zijn die er wel. [5] Uiteraard zegt dit veel over hoe de Russen in dit conflict staan en de mate waarin zij zich in hun eergevoel geschonden voelen.
De truckbom blijkt uitstekend voor het oppeppen van de moraal en de voorspelbare Russische reactie heeft direct geleid tot verontwaardiging die politiek uitgebuit wordt. Biden probeert momenteel Rusland’s BRICS-partners India en Zuid-Afrika in het eigen kamp te trekken.
De inval van Rusland is een militaire escalatie van buitencategorie, een onverwachte stap die het hele continent tot en met Afrika doet schudden. De regering van Poetin toont zich in het openbaar bij tijd en wijle cynisch, getergd, neo-imperialistisch en revanchistisch (Zie bv Lavrov BBC interview juni 2022)
3. Escalatie: meer MAD politiek
Poetin riep in een speech eind september nog maar eens de Russische nucleaire doctrine aan. Hij is daar in februari al mee gestart, eigenlijk implicerend dat westerse hulp bij verzet wel nucleair wordt gedoogd, zolang dat verzet Russisch grondgebied maar niet raakt. Maar inmiddels zijn volgens de Russische wet vier extra Oekraïense provincies óók Russisch grondgebied, wat de kans op escalatie dus enorm heeft vergroot.
Biden reageerde onmiddellijk met zijn omineuze Armageddon toespraak. EU commissaris Borrel meldde, iets milder, dat: “Elke nucleaire aanval op Oekraïne zal een reactie opleveren, geen nucleaire reactie, maar een militaire reactie die zo krachtig is dat het Russische leger zal worden vernietigd”.
Spierballentaal aan beide kanten is onderdeel van het MAD spel, waarin de ratio over de mogelijkheid van vernietiging nog eens bij de andere partij moet worden aangeroepen. Aanpassing van de berekeningen te komen tot nucleaire actie, noemt men dat in die kringen. Niettemin nemen de gevaren toe.
Resultaat van al deze escalaties is dat de oorlog een open eind heeft gekregen en dat niemand weet waar het eindigt. Niet echt reden om een feestje te vieren.
Drogredenen tegen de vrede
De andere partij proberen te begrijpen, zonder goed te keuren, is wat onderhandelaars doen. Vrede is altijd een proces van pragmatische, maar empathische omgang met tegenstanders die er volstrekt andere normen, belangen, geloofs- en politieke systemen op na houden. Dat proces is vaak langdurig, heeft vele obstakels, valt regelmatig terug, maar is altijd nog beter dan permanente oorlog en verwoesting.
De heersende oorlogszucht onder de meeste opiniemakers, de zucht naar vernedering en straf, is dan ook zeer contraproductief. De indruk is dat na een periode van vele oorlogen op afstand aan de hand van een zelfverklaarde wereld politiemacht, een neiging optreedt zich tegelijkertijd te identificeren met de rollen van politie, aanklager, rechter en beul. De voortdurend opspelende vergeetachtigheid dat de VS, NAVO en de regering in Oekraïne hebben aangetoond geen krachten voor al het goede te zijn, is daarbij saillant. Net als overigens de blinde vlek dat ook maar iets anders dan geweld beter zou kunnen helpen als je serieus geïnteresseerd bent in het lijden van de bevolking.
Gemeenplaatsen als “met een dictator en leugenaar kun je niet onderhandelen” of “een autocraat heeft geen democratische institutionele basis om binnenlands vredesverdragen af te dwingen” zijn dogmatische drempels die worden opgeworpen door haviken. Beter is in onderhandelingen te kijken waar de Russen echt toe bereid zouden kunnen zijn.
Columnist Bas Heijne roept zelfs het antifascisme aan [6]. Er is inderdaad gegronde reden Poetin’s Rusland fascistoïde te noemen [7]. Maar een antifascist kiest in dit conflict geen partij anders dan voor de slachtoffers. Niet voor een corrupte Oekraïense staat waar extreemrechts is genormaliseerd, niet voor een imperium aan welke kant van het front ook, niet voor een agressief militair bondgenootschap. De meest consistente morele antifascistische optie is een positie tégen dit allemaal te kiezen.
Uit een instructieboekje van Oekraïense nazi’s hoe de groet “Slava Ukraini” juist uit te voeren. De nazi slogan is inmiddels breed geaccepteerd, ook bij westerse volgers.
Uit een studie van Elise Giuliano in Post-Soviet Affairs blijkt dat de bevolking in de Donbas in ultranationalistische en neonazi milities een grote bedreiging zag na de Maidan coup van februari 2014
Zelfs al is dit een strijd van democratie tegen dictatuur, we hebben het hier dan wel over een dictatuur met kernwapens. “Dan buig je voor Poetin”, roept dan de meest verontwaardigde supporter van meer strafexpedities. Maar misschien is buigen voor het gevaar van een kernoorlog of iets mindere escalaties met talloze slachtoffers aan welke kant ook, eigenlijk niet zo oneervol.
De naïviteit van de gratuite, decadente oorlogszucht is angstaanjagend. Moreel is het misschien heel zuiver om te vinden dat de Russen zich volledig zouden moeten terugtrekken uit Oekraïense gebieden, inclusief Donbas en De Krim, in ieder geval tot nadere orde. Maar het is tegelijkertijd ook levensgevaarlijk dat als escalatie aanjagend dreigement te stellen [8], gebaseerd op een zorgvuldig gecultiveerd vijandsbeeld dat geen ruimte open laat voor toenadering.
Barrière voor de vrede wordt dan, op moreel vlak, de aanname dat onze partij de manifestatie van al het goede is en dat zij die dat niet erkennen of andere belangen hebben, daarom slechteriken zijn waarmee niet valt te onderhandelen. En in de tweede plaats, op strategisch vlak, de misvatting dat conflict alleen met agressie kan worden beantwoord en als vanzelf naar een stabiele toekomst vol vrede leidt [9].
Prognose gevolgen
Aan de andere kant van het spectrum staan pragmatische duiven zoals wetenschapper Anatol Lieven en de voormalige VS-ambassadeur in Rusland Matlock , die vanuit het perspectief van verantwoordelijk staatsbestuur spreken. Volgens hen is het “irrationeel” het voortbestaan van de hele wereld op het spel te zetten voor een paar provincies onder Russische controle. Ergens tussenin bestaat een heel goede morele positie als startpunt voor pragmatische onderhandeling.
Idealiter zou een invloedrijke internationale vredesbeweging van onderop in staat kunnen zijn druk op te voeren op staten en beleidsbepalers aan het roer van de oorlogsmachine om een eind te maken aan een politiek van escalatie. Uitgangspunten zijn internationalisme, verbroedering van onderaf met steun voor alle dienstweigeraars en een gezamenlijke strijd tegen politici, wapenindustrie en andere actoren die oorlog voeren tot verdienmodel hebben gemaakt. Helaas lijkt de totstandkoming van zo’n beweging verder weg dan ooit.
Een andere mogelijkheid is dat de weg naar de onderhandelingstafel wordt ondersteund door een pragmatische houding van leidende figuren binnen het Westen, die de monolithische volgzaamheid aan de huidige koers kunnen doorbreken. [10] Het post-Sovjet conflict tussen Azerbeidjan en Armenië is een voorbeeld waar de VS nu wel iets afdwingt. Probleem is dat Amerika in Oekraïne partij is met duidelijke lange termijn belangen. Alternatieven zijn lastig ter discussie te brengen, want dan volgt als vanzelf het afweergeschut dat “we niet moeten toelaten dat Poetin ons verdeelt”.
De ruimte voor ander beleid is dus aardig dicht gemetseld. Dat betekent dat de VS en NATO denken dat zij escalaties kunnen managen, ofwel een politiek kunnen voeren van brinkmanship, scherend langs de afgrond van nucleaire vernietiging. De vraag is wat Poetin doet als hij niks te verliezen heeft. Tactische kernwapens inzetten bij verdediging van de Krim, uitmondend in totale kernoorlog; het is niet onmogelijk. Escalatie zonder nucleair eindspel kan ook, maar dan bv beperkt tot de regio. Je kunt denken aan enorme gebieden die eruit zullen zien zoals Grozny na de tweede Tsjetsjeense oorlog.
Òf Poetin verdwijnt, maar er komt vervolgens een veel engere revanchist aan de macht, terend op een diepe kloof van vijandschap en wapenwedloop, òf hij ruimt het veld en er ontstaat chaos en een implosie van Rusland. Met als gevolg een waterval aan ellende die zich laat voelen over het hele Euraziatische en Afrikaanse continent. We weten dat de VS regeringswisseling met opbreken van Rusland in een aantal onschadelijke vazallen als ultiem doel ziet. De vraag is hoeveel inzicht ze hebben in wat de gevolgen kunnen zijn.
De dogmatische hang aan de uitbreidingsagenda van NAVO gaat dus nogal eens ten koste van een goed zicht op de werkelijkheid. En, belangrijker, van een intelligente respons op de gang van zaken, een respons die de dynamiek van oorlog en escalatie dooft in plaats van aanwakkert. Het is de vraag of onze politieke realiteit toegerust is om een andere koers te varen.
Ondanks deze gevaarlijke serie escalaties met onbekende uitkomst, lijkt het in de media alleen om “winnen” te gaan, koste wat kost. The winner takes all, het zit ingebakken in het DNA van ons politiek-economische systeem. Een totale, vernederende nederlaag voor Rusland is het enige wat telt; we gaan alleen voor goud.
Het conflict ontaardt zo eigenlijk in een soort collectieve hysterie van eerwraak, blind voor de werkelijke belangen achter het gevoerde beleid en de mogelijke consequenties daarvan voor de Oekraïners, de Russische bevolking en wellicht de hele wereldbevolking. De oorlogsroes is een quick fix in een sfeer van decadent moreel escapisme. Het is blinde volgzaamheid aan wat als ons clubbelang wordt voorgesteld. Van hooligans hoef je natuurlijk geen de-escalatie te verwachten. De vraag is natuurlijk: van wie nog wel?
Hector Reban
Noten
[1] Anne Morelli beschreef in haar “Elementaire principes van oorlogspropaganda” een aantal vuistregels om nieuws in oorlogstijd te duiden. Het zou inzichtelijk zijn de westerse media objectief langs haar meetlat te leggen.
[2] Ik volg het Herman-Chomsky propagandamodel voor de westerse nieuwsmedia, dat een aantal filters beschrijft waar het ruwe nieuws door heen moet om gepubliceerd te kunnen worden. Zie deze link.
[3] Een belangrijke escalatie is het feit dat de VS geen reden zag Oekraïne streng aan de Minsk akkoorden te houden, een overeenkomst tussen de Oekraïense regering en de zelfverklaarde Donbas Volksrepublieken, die onder leiding van Frankrijk en Duitsland tot stand was gebracht.
[4] In een rapport uit 2019 van één van de belangrijkste denktanks op gebied van internationale betrekking, en RAND, doemt impliciet een aanwijzing op dat de Duitsers wellicht in oorlogstijd tot een andere houding zouden zijn te bewegen.
[5] De Russen voerden, als vergeldingsactie tegen de aanslag, met Iraanse drones aanvallen uit tegen de civiele infrastructuur voor energievoorziening van Kyiv.
[6] In een korte discussie op twitter die ik met hem had.
[7] Een repressieve staat met een sterke leider die van bovenaf een private economie beheert in dienst van een oligarchische klasse en de ruimte voor burgerrechten en vakbonden verkleint, kan zonder meer fascistoïde worden genoemd. Zeker als de nationale ideologie is gegrondvest op reactionaire vormen van nationalisme.
[8] Sanna Marin, Finland’s minister president, ging bijvoorbeeld viraal met haar stoere uitspraak dat: “The way out of the conflict is for Russia to leave Ukraine; that’s the way out of the conflict”. Goed voor het bevredigen van zelfvoldane NAVO volgers, slecht voor de perspectieven op minder oorlogsellende.
[9] Dit is een uitbreiding van wat ik de logische fout van het repressie argument noem. Zij die geloven in repressie claimen dat repressie altijd werkt. Blijkt dat de aangebrachte repressie niet werkt, dan is de conclusie dat kennelijk nog meer repressie moet worden aangewend. En zo verder. Het dogma blijft altijd intact tegen de feiten in.
[10] Post Scriptum: Juist na indienen van dit artikel aan de redactie, kwam naar voren dat de Progressive Caucus binnen de Democratische partij aan het presidium een brief had verzonden, ondersteund door 30 congresleden, Zelensky te adviseren de onderhandelingen te openen. De brief werd echter binnen 24 uur ingetrokken na een “tongue lash” van leidster van de Democratische fractie Nancy Pelosi.
VS dreigementen aan de Nordstream pijpleidingen en de andere aanwijzingen die ik in het artikel geef, stellen niet met 100% zeker vast dat het Westen achter de aanslagen zat. Maar “if it walks like a duck, quacks like a duck, it is probably a duck”; het is een sterk vermoeden dat uitgesproken mag worden.
https://www.youtube.com/watch?v=NSZyKYitC3M
Helaas wordt brengen van feiten als context voor beoordeling vaak door (radicaal) links tot “onevenwichtig” bestempeld zodra het “onze” oorlogspropaganda en niet de Russische betreft.
Probleem van dit soort aanslagen – ook de andere twee die ik noem – is dat voor alle partijen de drempel wordt verlaagd als een bepaald “taboe” wordt doorbroken. Daarmee zeg ik niet dat eventuele Russische vergelding “begrijpelijk” of zelfs “goed te keuren” is. Maar wel wat mogelijke consequenties van gewelddadige stappen zijn bij het opgaan van de escalatieladder.
Over kritiek op mijn stelling dat in Oekraïne extreemrechts, vaak van neonazi signatuur, is “genormaliseerd”
https://threadreaderapp.com/thread/1587140267387265026.html