De oorlog in Oekraïne is met name voor links een lastig onderwerp met “moeilijke vragen”, zoals de vooraankondiging van een debat op het 2Dh5 activisten festival formuleert. Maar voor wie vrede voorstaat is een positie innemen eigenlijk helemaal niet zo lastig.

Over de rol van Rusland is iedereen het zo ongeveer wel eens. Geen voer voor discussie is dat de Russen de agressor zijn die met een soort pre-emptive strike een oorlog zijn gestart en daarmee een mega-grote stap hebben gezet op de escalatieladder die al een tijdje in de grenslanden geplaatst was.

Onder valse voorwendselen, ook dat moge duidelijk zijn.

“Denazificering”, favoriet in de staatspropaganda, suggereert een rechtvaardiging voor omverwerpen van de post-Maidan regering in Kyiv, maar zou in de praktijk een taak met open eind betekenen die nooit af is. Want zelfs wanneer heel Oekraïne onder controle zou zijn, zou nog iedere dissident die niet aan Russische eisen voldoet, in een donkere kerker kunnen eindigen als vermeend neonazi. In de huidige gebieden onder bezetting is volgens BBC documentaire maakster Albina Kovalyova die angst al bewaarheid. [1]

Een andere rechtvaardiging, een zogenaamde humanitaire interventie ten bate van de mensen in de Donbas, schiet zijn doel volledig voorbij. Na provocaties van Russische “vrijwilligers” werd het gebied onderwerp van een weerzinwekkende “antiterroristische operatie” van de kant van Kyiv. Het is duidelijk dat je geen humanitaire steun levert door het gebied in een uitzichtloze, langdurige oorlog te betrekken. Natuurlijk doe je dat ook niet door gebieden eenzijdig in te pikken en met referenda onder niet-legitieme condities [2] het volkerenrecht aan je laars te lappen. Ook daar is helemaal geen misverstand over.

De frictie zit wat mij betreft in de behandeling van de post-Maidan regering in Oekraïne in dit treurspel. Zoals Saddam Hoessein ondanks de Amerikaanse invasie evengoed een meedogenloze dictator was, zo hoeven we ons ook geen illusies te maken over de drijfveren van de door Washington gesteunde zetbazen, die in februari 2014 in Kiev de macht grepen. Helaas zijn voorstanders van militaire steun geneigd een discussie over dit onderwerp negatief te beladen, alsof de invasie door dit standpunt minder crimineel wordt.

De oorlog in breder kader zien door ook de drijfveren en politiek-militaire activiteit van de VS, de NAVO en hun Oekraïense bondgenoten aan te kaarten, wordt al gauw gebrandmerkt als “onevenwichtig”, “te veel de Russische koers” of gewoon als pro-Russische PR, zoals het opiniestuk van Paul Aarts in NRC werd neergezet door journalist Hubert Smeets. Liever voor vredesoplossingen staan dan oneindig wapens in het gebied pompen, is not-done. Het debat dient kennelijk binnen uiterst smalle marges gevoerd te worden.

Anti-koloniale strijd?

Toch zijn er een heleboel onderwerpen te fileren die in “onze” propaganda naar voren worden gebracht. In dit artikel wil ik mij er tot eentje beperken. De grootste olifant in de kamer is, vooral op links, dat er nog steeds een blinde vlek is voor het kwaadaardig nationalisme dat niet alleen in Rusland, maar ook in Oekraïne – met steun van het Westen – een aanjagende rol heeft gespeeld.

Die blinde vlek uit zich met name daarin, dat op links, ook radicaal links, zieltjes worden geworven voor  militaire steun door het te gooien op een dekolonisatie mythe [3]: Oekraïne, inmiddels een “ontluikende democratie”, zou zich willen ontworstelen aan de koloniale expansiedrift van de Russen en daar hebben ze onze wapens nu eenmaal voor nodig.Dekolonisatie was in ideologische zin ooit ingebed in het zich losmaken van buitenlandse machthebbers, die direct of via zetbazen en neokoloniale instituties op hiërarchische, kapitalistische basis de boel afroomden. Centraal zou in het ideale geval de vorming staan van een onafhankelijke en inclusieve gemeenschap, die in alle vrijheid en vreedzaamheid zélf de controle uitoefent over de productieketen van investeringen tot consumptie. Dat doel past ook naadloos bij de ideologie van vredesactivisten: vreedzaamheid, coöperatie, gemeenschapszin, inclusiviteit.

Daar is in post-Maidan Oekraïne totaal geen sprake van. De Oekraïense wetenschapper Volodymyr Ishchenko, verbonden aan de Freie Universität Berlin, schrijft in een commentaar op New Left Review:  “Nationale bevrijding wordt niet langer gezien als intrinsiek verbonden met sociale revolutie, waarbij de basis van kapitalisme en imperialisme wordt uitgedaagd” (…) “Het gesprek van vandaag gaat zo veel over symbolen en identiteit en zo weinig over sociale transformatie”.  

Sinds de regeringswisseling van 2014 door de huidige pro-westerse machtsconstellatie wordt een bepaalde vorm van nationale identiteit gepromoot boven andere, meer inclusieve vormen. Deze vorm is gebouwd rond een sterk anti-Russische identiteit, die op zijn beurt weer goed aansluit op de wensen van de expanderende wereldorde onder Amerikaanse leiding (Pax Americana, Washington Consensus). Volgens Ishchenko is het discours over “dekolonisatie” daarmee gereduceerd tot “afschaffing van alles dat is gerelateerd aan Russische invloed in cultuur, educatie en de publieke ruimte”.

Aan de andere kant van de grens is sprake van een wens te komen tot een “invloedssfeer” – een onmiskenbaar imperialistische term – op basis van pan-slavistisch nationalisme, dat verder reikt dan de huidige staatsgrenzen. Maar Russisch imperialisme wordt gespiegeld aan de westerse kant. Oekraïne is in zijn geheel een strijdtoneel van twee imperialistische machten (weliswaar van verschillende soort). Op dat veld heeft zich na 22 februari 2014 in Oekraïne één bepaalde kapitaalfractie sterk gemaakt, namelijk het blok dat zich verbonden heeft aan het niet-Russische, westerse politiek-economische imperium. De aard van de neoliberale kleptocratie is daarmee volgens Ishchenko overigens niet wezenlijk veranderd. 

“Dekolonisatie” met koloniale trekken

Het beeld van de uniforme Oekraïense natie die sinds 1991 wordt bedreigd door Russisch imperialisme is reductionistisch. Het hangt samen met een bepaald idee over wie de Oekraïense natie is en wat zij zouden willen. Om de regeringswisseling van 2014 te legitimeren wordt dat gelijk gesteld, om politieke redenen, aan de aard van het prowesterse regime in Kyiv en diens identiteitspolitiek.

(Overigens kan niet onbesproken blijven dat juist dóór de invasie de rangen onder de Oekraïners steeds verder gesloten worden. In frontsteden als Cherson, Dnipro en Zaporizja zijn inmiddels, volgens onderzoek van Gerard Toal [5], ook Russisch-taligen in grote meerderheid tegen bezetting. De Russen hebben daarmee precies bereikt wat ze niet wilden. Het wordt tijd dat Poetin erkent zich te hebben misrekend en een eind maakt aan oorlogsvoering).

De achtergrond van nationalisme als mobilisatie vehikel kan in het algemeen gevonden worden in arbitraire, particuliere, maar als nationaal gebrachte belangen. Een specifiek idee over nationale identiteit wordt aangewakkerd door politici, die een verdienmodel zien in het stimuleren van een bepaalde “geïmagineerde gemeenschap”. Dat heeft al dan niet verzonnen componenten (bv op basis van taal, religie, historische gebeurtenissen ed.), die hen en hun agenda goed uitkomen.

Giftig nationalisme heeft zich, door verscherping van de tegenstellingen, inmiddels diep aan beide kanten van de Russisch-Oekraïense grens ingevreten. Dat is wat nationalisme in tijden van spanningen doorgaans doet. Het zet van bovenaf exclusiviteit in om de bevolking te mobiliseren voor een bepaald doel dat lokale machthebbers goed uitkomt. Vaak hoort daar aangescherpt vijandschap bij, aangezien de eigen groep wordt gedefinieerd door afzetting tegen De Ander. In wezen kunnen natiestaten of politieke blokken met intern ongeveer dezelfde politieke constellatie [4] op die manier op ramkoers raken.

De constructie van een pro-NAVO opinie: Op de webinar “Public opinion in Ukraine and the war”, georganiseerd door het Quincy Institute for Responsable Statecraft, laat Volodymyr Ishchenko zien dat gemeten aanhang voor de NAVO onder de Oekraïense bevolking pas scherp is gestegen na de gebeurtenissen van begin 2014.

In dit geval treedt daarbij in Oekraïne ook duidelijk een Droste effect op. Een exclusiviteitsideologie leidt op lager niveau tot weer nieuwe gemarginaliseerde minderheden, die niet aan het nationale geproclameerde ideaalbeeld voldoen. In dit geval betreft dit onder andere – maar niet alleen – het “pro-Russisch” genoemde Oekraïne, dat met name sterk leeft in de Donbas regio, maar ook elders. Er is in het westen nauwelijks oog geweest voor hun wensen, angsten en lijden. [6]

De onderhandelingsbesprekingen in Minsk blijken te zijn misbruikt voor vertraging, zoals recent en kort na elkaar Merkel, Hollande en Poroshenko openbaarden. Dat bewijst op zichzelf dus een cynische, volkomen onverschillige houding, waarbij feitelijk ruimte is gecreëerd voor leger en extreemrechtse milities meer oorlogsmisdaden te plegen (voor een OVSE samenstelling in 2016, zie hier).

Hoe begrijpelijk de aversie tegen een grote boze buur ook kan zijn, zodra dit zogenaamde “anti kolonialistische” nationalisme sterk toxische karakteristieken met extreemrechtse invloeden krijgt, zou begrip zonder meer moeten ophouden. De gevoerde post-Maidan identiteitspolitiek kan eigenlijk zelf op lager lokaal niveau als “intern kolonisatieproces” gezien worden en bezit dus op zichzelf ook weer koloniale trekken. Er is geen enkele reden voor links een dergelijke politiek te ondersteunen.

Pinochet stijl neoliberalisme

Op links gaat het helaas vaak vergoelijkend over de veronderstelling dat we in Oekraïne “slechts” te maken hebben met een corrupt neoliberaal regime in de orde van pak ‘m beet Frankrijk, met ten minste nog enige ruimte voor vrij verzet. Er is een “joodse leider” en er zijn “geen nazi’s in het parlement”.

Hoewel Zelensky geen goede ervaringen heeft met neonazi’s (hij werd met de dood bedreigd), zijn er oligarchen en politici van joodse afkomst die een belangencoalitie hebben gesloten met extreemrechtse milities. De oligarch Kolomoysky sponsorde bv. verschillende neonazi troepen tijdens de oorlog in de Donbas. Overigens is Israël, als joods thuisland, nooit te beroerd om pro-Amerikaanse extreemrechtse regimes te ondersteunen met wapens en training. Zolang de strijd tegen de gemeenschappelijke vijand prevaleert, kan zo’n coalitie in stand blijven en is het joods zijn van Zelensky een non-argument.

Parlementslid van Rechtse Sektor, Dmytro Yarosh, en verschillende neonazi milities bedreigden Zelensky met de dood vanwege zijn initiële toenaderingspogingen tot Rusland.

De Oekraïense wetenschapper Ivan Katchanovski, werkzaam aan de Universiteit van Ottawa, heeft onderzoek gedaan naar de invloed van extreemrechts op de politieke koers in Oekraïne vanaf 2013. Hij stelt vast dat die invloed zeer veel groter is dan het percentage afgevaardigden in de Rada zou verklaren [7]. In de liberale pers en zelfs in de links-radicale media wordt dat ten onrechte gebagatelliseerd of zelfs glashard ontkend. Ooit vóór de invasie was nog wel ruimte voor serieuze analyse van wat door de aan NAVO gelieerde denktank Atlantic Council in 2018 nog “het extreemrechtse probleem van Oekraïne” werd genoemd.

Dit neoliberale model met neofascistische contouren manifesteert zich quasi-democratisch in een zeer vluchtig partijsysteem. Daarbij worden verkiezingsuitslagen beïnvloed door wisselende coalities van oligarchen (alleen nog uit het prowesterse blok), die doorgaans ook de belangrijkste media onder controle hebben. Elke verkiezing is er weer een nieuwe afvaardiging van oligarchen die zonder grass-roots ondersteuning een grote overwinning behaalt. Partijen of presidentskandidaten (ook acteur Zelensky met oligarch Kolomoysky achter zich) behalen uit het niets grote meerderheden.

Dit is geen ontluikende democratie in ontwikkeling. Dit is regressie, zoals het model van Pinochet als reactie op de sociaaldemocratische uitdaging in Latijns-Amerika ook ooit belichaamde.

Er zijn meer overeenkomsten. Post-Maidan regeringsleider Jatsenjoek werd onder dreiging van in te trekken beloften van steun en leningen door de VS op zijn positie gemanoeuvreerd (VS staatssecretaris Nuland’s “Yats is our guy”). Biden reageerde ooit publiekelijk trots en triomfantelijk over zijn wegsturen van de Oekraïense hoofdaanklager. Economisch staat Oekraïne nog strakker onder curatele van het westers gedomineerde IMF, dat hen verplicht tot “structurele aanpassing” van het bekende soort (privatisering, deregulering, schrappen publieke uitgaven; zie ook deze paper van Ishchenko)

VS ambassadeur in Oekraïne Pyatt is in zijn nopjes met de keuze van staatssecretaris Nuland

Deze ontwikkelingen gaan gelijk op met de nodige repressie. Vele politieke partijen zijn verboden,  opposanten worden opgesloten en de laatste rechten voor arbeiders en minderheden worden weggevaagd. Verder zijn er lijsten met vijanden van de staat, zoals Myrotvorets, en lopen gewapende extreemrechtse “doodseskaders” rond, die ongestraft hun gang hebben kunnen gaan tegen allen die de nieuwe identiteitspolitiek niet ondersteunen.

Dit is een vorm van neoliberalisme zoals het ooit bedoeld was voor Amerikaanse neokolonies, vanaf de coup in Chili van 1973. Deze “antikoloniale strijd gesteund door het westen” is op geopolitiek niveau meer te zien als een her kolonisatie, vanuit de Russische “invloedssfeer” naar die van de Pax Americana. Iedereen die zich links waant, een nakomeling is van de vredesbeweging uit de tijd van de Koude Oorlog of zich ooit verbond aan de “Seattle 1999” beweging, moet zich diep schamen als zij deze constellatie ondersteunt.

Rusland moet “verliezen”

Mensen die de moralistische positie volgen dat Rusland deze oorlog moet “verliezen”, denken vaak niet erg na over hoe dat verlies er dan uit zal gaan zien. Ex-ambassadeur en super havik McFaul tweette onlangs dat de situatie in de Donbas, op de Krim en in Rusland zelf hem ook totaal niet interesseert, zolang Oekraïne maar bevrijd wordt van de Russen.

Ondertussen is wel aan anticiperende rapporten van Amerikaanse denktanks af te lezen wat er zoal verwacht wordt en waar de planners rekening mee zullen moeten gaan houden.  Desintegratie, machtsstrijd tussen warlords, proliferatie van (kern)wapens, sociaal-economische ineenstorting; het leed is niet te overzien. Misschien is de “totale, vernederende nederlaag” voor Rusland, die haviken prediken, niet nastrevenswaardig, denkend aan wat de nasleep van Versailles ooit voor de wereld betekende.

Voor de linkse vredesactivist zou het een non-starter moeten zijn dat zij geen oligarchische zetbazen, van extreemrechts vergeven organisaties van publieke orde, instituties achter de Washington Consensus (bv IMF) of de NAVO steunen. Wel is het natuurlijk heel legitiem van onderop en/of decentraal allerlei vormen van hulp te geven aan Oekraïense (en Russische) burgers die rechtstreeks door de oorlog worden getroffen. Opvang van vluchtelingen en deserteurs uit alle oorlogvoerende landen, steun aan vredeskrachten in alle landen en het leveren van praktische hulp (medisch, voedsel, huisvesting) is broodnodig. [8]

Gezien de ontvlambare toestand leidt het pad van meer wapens gekoppeld aan toxisch nationalisme, door beide kanten gevolgd, tot alleen maar meer dood en destructie. Dat vereist geen valse zwart-wit opstelling over een epische strijd van democratie tegen dictatuur, maar een moreel sluitende pragmatische visie waarin voorkomen van meer leed centraal staat. Aan de onderhandelingstafel plaatsnemen met alle belangrijke stakeholders onder leiding van de VN om vrede en concessies van beide partijen af te dwingen en oog te blijven houden voor het lijden van de bevolking, blijft nog steeds de beste optie.

Geen wapens leveren staat in de oorlogspropaganda synoniem voor “niets doen” en is de Russen de ruimte
geven, zeggen voorstanders van militaire schijnoplossingen. Alsof keihard proberen samen te werken aan moeilijke vredesarbeid “niets” is (vraag Tanja Nijmeijer naar de vredesbesprekingen in Colombia).

Maar inderdaad, ook het Russisch pan-Slavische nationalisme met extreemrechtse trekken en de belangen van Poetin en zijn entourage zijn obstakels voor andere opties dan verdieping van oorlog. Desalniettemin moet eerst maar eens zonder sabotage door de grootste haviken in het westen [9] de ruimte voor onderhandeling worden afgetast.

Uitgangspunt zou moeten zijn, na een overeenkomst tot staakt-het-vuren [10], dat er zonder garanties voor wederzijdse veiligheid – inclusief oplossing voor de bewoners van de Donbas en de Krim – geen langdurige vrede kan zijn. Wapens leveren voor herovering van deze gebieden door Oekraïne miskent de wensen van de lokale bevolking en is bovendien een garantie voor escalatie en verlenging van bloedvergieten.

Zeker aan de linkerkant moeten we stoppen imperialisten van alle soorten en maten te steunen en aan vredeswerk beginnen. Zo moeilijk is dat idee toch niet?

NOTEN

[1] Webinar Quincy Institute for Responsable Statecraft, 14 februari 2023. Overigens bestaan de Oekraïense regering en parlement niet (meer) uit neonazi’s, al maakt de staat wel degelijk grootschalig van hen gebruik in het veiligheidsapparaat en het leger.

[2] Mijn mening over de niet legitieme condities van de afgenomen referenda, zie dit artikel.

[3] Zie bv. artikel van Peter Storm in Vredesmagazine 4-2022, p.20-24.

[4] Ishchenko typeert beide staten als idiosyncratische manifestaties van de uitbreidende invloed van “het imperium van mondiaal kapitaal”, waarbij Oekraïne is te kenschetsen als een “neoliberale kleptocratie” en Rusland als een “door de staat aangestuurde paternalistische oligarchie”; zie zijn paper, p 2.

[5] Zie haar uitspraken op een webinar van het Quincy Institute for responsable Statecraft, 14 februari 2023

[6] Uit een poll in een studie van Elise Giuliani gepubliceerd in Post-Soviet Affairs blijkt dat na de coup in 2014 68% van de ondervraagden in de Donbas bang was voor ultranationalistische en neonazi milities. Daarnaast is te zien dat ook 68% op dat moment voorstander was van een verdrag met de Euraziatische Unie, de tegenhanger van het verdrag met de EU dat de post-Maidan regering sloot.

[7]  Ishchenko verklaart dat met het feit dat extreemrechtse en neonazi milities in Oekraïne, dat een zeer zwak georganiseerd maatschappelijk middenveld bezit, de enige organisaties met enige slagkracht waren. Bewapend en al namen zij (met name Rechtse Sektor en Svoboda) de Maidan protesten over en coördineerden zij naar verluidt de bezetting van de Verkhovna Rada met latere politici die weer in contact stonden met VS staatssecretaris Nuland.

[8] Er bestaat zelfs goede grond om op decentraal niveau middelen te leveren, als je geen 100% principieel pacifist bent (en met bijvoorbeeld de Spaanse Burgeroorlog in het hoofd), om zich te verdedigen tegen agressie. Overigens niet alleen tegen agressie van Russische binnendringers, maar ook tegen die van extreemrechtse milities of de Oekraïense staat. Nestor Makhno mag als lichtend voorbeeld dienen. Zijn militie van Oekraïense boeren vocht voor onafhankelijkheid in de jaren 1918-1921 met dezelfde passie tegen de contrarevolutie, als tegen het Oekraïense nationalisme en vanuit Moskou aangestuurde bolsjewieken.

[9] Zie mijn artikel hier over de visite die Boris Johnson vorig jaar aan Zelensky bracht en de uitspraken van de Israëlische premier Bennett onlangs

[10] Een meerderheid in de frontsteden zou volgens ondervragingen door de onderzoeksgroep van Gerard Toal voorstander zijn van een onmiddellijk staakt-het-vuren, aldus Toal tijdens webinar van het Quincy Institute op 14 februari jl.