Op zaterdag 3 juni organiseert Stichting Nationaal Heksenmonument een landelijke actiedag op plekken waar heksenverbrandingen plaatsvonden. In minstens 20 plaatsen verspreid door het land worden witte bloemen gelegd ter nagedachtenis aan de onschuldige slachtoffers van de heksenvervolging in Nederland. Naast eerbetoon is de bloemenactie bedoeld om te komen tot een nationaal herdenkingsmonument en rehabilitatie van alle personen die gebrandmerkt werden als heks.

• Meld je hier aan voor deelname.

Twee dagen eerder, op 1 juni, verschijnt het pamflet Heksenmonument dat gepresenteerd wordt in LAB111 in Amsterdam. In dit pamflet onderbouwen zestien schrijvers de noodzaak voor een eerherstel voor de onschuldige slachtoffers van de heksenwaan. Met bijdragen van o.a. Susan Smit, Manja Bedner en Bregje Hofstede, die tevens in het bestuur zitten van de Stichting Nationaal Heksenmonument.

Hoewel het de eerste keer is dat er een landelijke actiedag plaatsvindt voor een heksenmonument, staat het niet op zichzelf. De laatste jaren zijn er internationaal tal van initiatieven genomen om postuum gratie te verlenen aan de  vrouwen die ten prooi vielen aan de heksenvervolging.

In o.a. Duitsland, Noorwegen, Zwitserland, Spanje en de VS zijn de afgelopen jaren heksen gerehabiliteerd. Vorig jaar op Vrouwendag bood de toenmalige Schotse premier Nicola Sturgeon haar excuses aan voor de massamoord op duizenden onschuldige vrouwen die tussen de 16e en de 18e eeuw slachtoffer waren van een door de adel opgehitste heksenhysterie.

In Nederland zijn er enkele plaatselijke initiatieven. Zoals de gedenksteen op de Giezenbaarg in de Groningse gemeente Westerwolde. Zo’n 21 personen werden daar tussen 1587 en 1597 verbrand op verdenking van hekserij. In schiedam op de Grote Markt ligt sinds Vrouwendag dit jaar een herinneringssteen voor Neeltje Andries en Marytje Arendsdochter. Beiden beschuldigd van hekserij die in 1593 vrijspraak kregen al belandde laatstgenoemde alsnog op de brandstapel. In de Brabantse Peel werkt Johan Otten (schrijver van Duivelskwartier 1595: heksen, heren en de dood in het vuur) met steun van zes gemeenten aan een heksenroute van veertig kilomter langs plekken uit de heksengeschiedenis van dit deel van Brabant waar 25 personen gedood werden op verdenking van hekserij.

Femicide

Roermond had de dubieuze eer hoofdstad te zijn van de Nederlandse heksenprocessen. Gehuld in het boetekleed werkt de gemeente aan eerherstel voor minstens 70 onschuldige slachtoffers van de heksenjacht die in 1613-14 gemarteld en verbrand werden. Op de galgenberg, waar de vals beschuldigden geëxecuteerd werden, komt een nieuw monument en bij de toren waar ze gevangen zaten komt een gedenkteken.

D66-fractievoorzitter Michael Kalthoff spreekt van een geïnstitutionaliseerde vrouwenhaat die hij ook terugziet in de huidige tijd. Dat is waar het de Stichting Nationaal Heksenmonument om te doen is: “Een fysiek monument in de openbare ruimte […] zal een impuls geven aan bewustwording over wat de heksenvervolging was en wat die teweeg heeft gebracht tot aan het heden. Het zal stimuleren dat scholieren beter onderwezen worden over de geschiedenis van femicide. […] En het maakt het gemakkelijker om de resten van vrouwenhaat ook in de huidige tijd te detecteren en aan te pakken.”

Gravure van Pieter Bruegel de Oude, 1565, Rijksmuseum Amsterdam. Pieter Bruegel wordt gezien als de aartsvader van de stereotype heks op bezemsteel met heksenketel (rechts afgebeeld). 

De heksenjacht was een jacht op vrouwen die omwille van hun sekse gemarteld, gewurgd of verbrand werden. Vrouwenhaat voortkomend uit een repressieve patriarchale samenleving waarin misogynie gelegaliseerd was. Binnen zo’n samenleving waren vrouwen een makkelijke zondebok bij tegenspoed. Een mislukte oogst, burentwist of uitbraak van een epidemie kon door de giftige vermenging van bijgeloof met misogynie gezien worden als het kwaadaardige werk van vrouwen. Tot ‘pulver toe‘ moesten de van toverij veroordeelde vrouwen vergaan.

Nergens kwam die vrouwenhaat zo expliciet naar voren als in Malleus Maleficarum (Heksenhamer) (online in Engelse vertaling) uit 1486 van de inquisiteur annex sadist Henricus Institoris (Heinrich Kramer). Een handleiding voor heksenprocessen waar tot in detail staat beschreven hoe duivels slecht vrouwen zijn en hoe ze met maximaal effect gefolterd moeten worden. Het werk van een psychopaat wiens handboek leidde tot de executie van tienduizenden onschuldige vrouwen die gruwelijk leden onder zijn haatzaaierij.

Als joden- en heksenjager ging Henricus Institoris fanatiek te werk. Dusdanig dat hij op verzet stuitte bij de clerus en magistraten, en van Rome kreeg hij strafmaatregelen opgelegd. Daarop schreef hij zijn handleiding Heksenhamer om het haatvuur verder op te stoken, dat een eeuw na de eerste uitgave uitgroeide tot katalysator van de heksenmanie. Leidraad voor de wereldlijke macht die de heksenprocessen hield en doodvonnissen uitvoerde.

Dat vraagt om een door de overheid erkende rehabilitatie voor de slachtoffers van de heksenvervolging. Daar is een breed draagvlak voor nodig. De vrijwilligersgroep achter Stichting Nationaal Heksenmonument is dan ook divers: maatschappelijke organisaties, kunstenaars, schrijvers, activisten, feministen, journalisten, beleidsmakers, wetenschappers en hedendaagse heksen zetten zich in voor een landelijk heksenpardon.

Heksen van toen en nu

Voor sommige huidige heksen is het woord heks activistisch, een geuzennaam voor hun politieke strijd. Andere heksen menen dat hun geloofsovertuiging gebasseerd is op een oude traditie dat van generatie op generatie is overgeleverd en teruggaat tot een pre-christelijk verleden. Ingewijd met magie en rituelen in de mysteriën van hun natuurreligie. Levend op het ritme van de maan doorheen de wisselende seizoenen.

W.I.T.C.H. Boston. Een feministische coven en actiegroep uit de VS.

Dat lijkt met de veroordeelden van de heksenvervolging weinig gemeen te hebben. De aantijgingen van hekserij van toendertijd staan in contrast tot moderne hekserij. De verstrengeling van misogynie met een pervers bijgeloof in een satanistische sekte van toveressen, die een pact met de duivel hadden, vloekt met alles waar heksen van nu voor staan. En het idee dat er in de vroegmoderne tijd vrouwen waren die er een soortgelijk spiritueel leven op nahielden als hedendaagse heksen lijkt meer een fantasie dan een historische realiteit.

Maar dat is rationeel beredeneerd. De heksenvervolging appelleert bij hedendaagse heksen aan het onbewuste. Op zielsniveau hebben ze er een band mee dat zich niet laat uitdrukken in de gesproken of geschreven taal. Als het al lukt om er uiting aan te geven dan wordt het niet verstaan noch begrepen door hen die de heksenvervolging onderzoeken. Het resoneert niet met alfawetenschappen. Zij die de heksenjacht bestuderen vegen al snel elk verband tussen van heksen van toen en nu steevast van tafel. Ironisch genoeg versterkt dat de band van huidige heksen met de heksenvervolging.

Roeben Zwart

AGENDA:
• 26 mei t/m 18 juni – De Heks van Almen. Theatervoorstelling in Amersfoort over de eerste Nederlandse vrouw die als ‘heks’ werd verbrand in 1472. (Daarna reist het theatergezelschap door naar andere plekken in het land waar heksen verbrand werden).
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
• 1 juni avondprogramma Heks! Heks! Heks! met presentatie van het pamflet ‘Heksenmonument‘ van uitgeverij Lebowski in LAB111, Amsterdam. Aanvang 19.30
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
• Tevens loopt er in LAB111 gedurende mei en juni Witch Way Now? Recasting a feminist icon, met lezingen en films.
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
• 3 juni de grote landelijke bloem-leg-actie in Nederland waar heksen werden verbrand. Meld je hier aan voor deelname.
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –