Natopolitanism; The Atlantic Alliance since the Cold War – Grey Anderson (red.) – boekbespreking.

door Hector Reban

Er zijn maar weinig organisaties die zoveel invloed hebben en tegelijkertijd zo weinig ter discussie staan als de NAVO. Het lijkt erop alsof het militaire bondgenootschap in het westen als een soort slapende natuurkracht wordt gezien, een hulporganisatie die alleen in leven wordt geroepen als het lokaal flink stormt.

De NAVO is in werkelijkheid alleen allerminst een passieve, defensieve organisatie voor tijden van existentiële nood. Het is een krachtig en continu opererend politiek vehikel voor machtsprojectie van het Amerikaans geleide imperium, dat steeds sterker tot in de kleinste haarvaten van de maatschappij ons leven beïnvloedt. Althans, dat is de conclusie die zich opwerpt na het lezen van het boek Natopolitanism -The Atlantic Alliance after the Cold War.

Continuïteit

Dit boek schetst in een aantal eerder gepubliceerde artikelen, samengesteld door Grey Anderson, de ontwikkeling van de trans-Atlantische organisatie sinds de val de Muur, toen de grond voor haar officiële bestaansreden – verdediging van West-Europa tegen de Sovjet-Unie – verdwenen was. Met name de politieke betekenis van dit militaire bondgenootschap staat daarin centraal. Aan de hand van de belangrijkste conflicten waarin de NAVO zich heeft gepresenteerd, doemt een beeld op van een organisatie die werkveld en functies steeds maar weer verder uitbreidt. De opbouw is daarbij chronologisch, waarbij voor de huidige oorlog in Oekraïne – waarschijnlijk de aanleiding voor voltooiing van dit project – een apart deel is weggelegd. (1)

Na de val van de Muur zag de VS blijvende Amerikaanse aanwezigheid in Europa als vitaal strategisch belang. Daarom was overleven van de NAVO één van de grootste uitdagingen waarvoor de beleidsplanners zich gesteld zagen, zo bleek onder meer uit strategische stukken, bijvoorbeeld de Defence Planning Guidance ‘94-’99 uit 1992, waarvan in hoofdstuk 3 van het boek onderdelen zijn opgenomen (2). Het begrip “vredesdividend” speelde eigenlijk nooit een rol in Amerikaanse beleidskringen en er is zeker nooit sprake geweest de organisatie op te doeken.

Leider van de Sovjet Unie Michail Gorbatsjov en de Amerikaanse president George Bush I tekenen een wapenbeheersingsverdrag ter ontspanning van de relaties, wat mede de val van de Muur zal inleiden.

Feitelijk stond juist uitbreiding al direct op de agenda. Of er nu wel of geen overeenkomst met Gorbatsjov was gesloten dat de NAVO “geen inch naar het oosten” zou opschuiven in ruil voor unificatie van Duitsland, is altijd een heikele kwestie geweest. Mary Sarotte deed uitgebreid onderzoek en vond dat er weliswaar geen geschreven deal was, maar dat die belofte wel was geïmpliceerd (H1 in het boek). Met behulp van handig maar bedrieglijk gemanoeuvreer en omkoping van de Sovjets met Duitse marken werden formele toezeggingen vermeden.

De gedachte was dat mondialisering, op basis van de zogenaamde Washington Consensus (neoliberalisme), een overkoepelend veiligheidssysteem nodig zou hebben. Volledige deelname aan de wereldmarkt zou volgens de Amerikanen een sterke graad van stabiliteit en veiligheid op het internationale speelveld behoeven. Zonder “open wereldmarkt” (penetratie van westers kapitaal in andere landen) geen “kapitalisme” (op winst gerichte productie gedomineerd door privaat eigendom) en zonder Amerikaanse controle geen open wereldmarkt.

Hegemonie zou met name moeten worden gevestigd in de klassiek instabiele regio’s Europa en Oost-Azië. Doel was dan ook nooit een pan-Europese veiligheidsarchitectuur in samenwerking met Rusland toe te staan, want dat zou de NAVO, en dus de VS, te veel buitenspel zetten, zo verklaarde George Bush I al aan de Franse president François Mitterrand. (3). Dat is een politieke lijn waarvoor miljoenen Europeanen binnen en buiten Oekraïne nu en in de komende tientallen jaren de tol voor gaan betalen.

Van “humanitair ingrijpen” in Joegoslavië naar het Oekraïense slachthuis

Een nieuw bestaansrecht werd snel gevonden, met behulp van het leerstuk van de humanitaire interventie dat zogenaamde “Out of area operations”, ofwel NAVO optreden buiten de eigen gebiedsgrenzen, zou rechtvaardigen. Het opbreken van Joegoslavië, waarbij het verenigde Duitsland met versterkte ambities een hoofdrol vervulde, werd een kans die door de VS kunstig werd gemanipuleerd.

De VS greep in het proces in, zo schrijft Peter McGowan in het boek, door steun te geven aan Bosnische zelfbeschikking om controle te krijgen over het intra-Europese conflict en de Duitse “Alleingang” te bezweren. Verzelfstandiging van een Bosnische staat zou onherroepelijk leiden tot een oorlog tussen de verschillende etnische groepen, maar was wel een goede basis om de rol van de NAVO en dus van de VS in Europa, van nieuwe stootkracht te voorzien. Het leverde na 7 jaar oorlog uiteindelijk hernieuwde acceptatie op voor Amerikaans “Ouderlijk Toezicht” over Europa, een nieuwe verantwoordelijkheid voor optreden buiten het eigen grondgebied en Kosovo als NAVO-protectoraat.

Meer “out of area operations” volgden in Afghanistan (2001) en Libië (2011). Voor Afghanistan werd artikel 5 van het NAVO Handvest (4) uitgebreid om ook te gelden voor een aanval door niet-statelijke agressors op één van de verdragslanden. Ondertussen werd wel de soevereiniteit van de Afghaanse staat opzijgeschoven, in weerwil voor de zogenaamde aanhankelijkheid aan dit kernbegrip van de internationale betrekkingen.

In Libië werd uit zogenaamde humanitaire overwegingen onder westerse druk een no-fly zone ingesteld, gehandhaafd door de NAVO. Alan Kuperman betoogt in een artikel dat de vernietiging en het aantal doden vele malen groter uitvielen, juist door dat NAVO ingrijpen. Noch soevereiniteit, noch internationaal recht noch humanitaire waarden bleken de organisatie echt aan te sturen, in weerwil van de “giftige propaganda” (McGowan) die uit de officiële stukken en commentaren spreekt.

Al vanaf 2008 op de Boekarest top rolde Europa formeel het Oekraïense drama in, toen aan Oekraïne (en Georgië) NAVO-lidmaatschap werd beloofd. Duidelijk was allang wat de consequenties zouden zijn, zoals een artikel van top-politicoloog John Marsheimer en de naar Wikileaks gelekte cables van toenmalige ambassadeur in Rusland William Burns (beiden opgenomen in het boek) al voorspelden. Feitelijk doel leek te zijn van Poetin af te komen en de Russen nogmaals duidelijk te maken dat zij de verliezers van de Koude Oorlog waren, betoogt Alexander Zevin.

Het is duidelijk dat hier bewuste keuzes zijn gemaakt op basis van een langdurig beleidsvisie, waarbij de kosten in mensenlevens en vernietiging niet zijn meegenomen en worden afgewenteld op anderen. In een goed overzichtsartikel van Tony Wood wordt de winst voor de VS opgesomd:
revitalisering van de NAVO na het Afghanistan debacle; de aansluiting van Zweden en Finland; en de ophoging van de defensiebudgetten in de Europese landen. Bovendien is de importantie van de VS in Europa weer versterkt, wat van groot belang is met het oog op de eenheid die de VS nodig heeft voor de volgende uitdaging.

Vooruitzichten

Die volgende uitdaging zou China moeten zijn, zo bleek op de NAVO-top in Madrid van 2022. “De intentie is de NAVO te herstructureren naar een anti Chinese alliantie langs de agressieve lijnen die door de VS en het VK worden uitgezet”, analyseert Lily Lynch in het boek naar aanleiding van het NATO 2022 strategic concept dat na de top werd opgesteld.

Ook nu weer een aantal uitbreidingen van het takenpakket. Artikel 5 zou al kunnen worden aanroepen na “hybride” cyberaanvallen. Daarnaast werd het begrip “regionale veiligheid” opgerekt naar onder meer kwesties op het gebied van fossiele brandstof, wereldwijde handelsroutes, pandemische paraatheid en digitale media.

Bijzonder angstaanjagend is in dit perspectief het opzetten van een NAVO-innovatiefonds, dat toegepast wetenschappelijk onderzoek zou gaan ondersteunen. Voorbeelden van onderzoeksgebieden zijn Kunstmatige Intelligentie, bijvoorbeeld voor observatiesystemen die onbemande vliegtuigen aansturen (zgn. slaughterbots); big-data verwerking (sleepnet technologie), biotechnologie en andere wetenschappelijke velden die nuttig zijn vanuit strategisch oogpunt.

In hetzelfde strategische document werd ook de “360 degrees approach” gelanceerd. Vrij vertaald: we kijken alle kanten op; we bemoeien ons met de hele wereld; we zien geen onderscheid meer tussen eigen gebied en buitengebied. Dat zou bijvoorbeeld betekenen dat Europese landen onder NAVO-vlag mede mogen opdraaien voor de imperialistische avonturen van de VS in de Stille Oceaan en de Zuid-Chinese Zee.

NAVO werkterrein in een “360 graden benadering”

Volkomen treurig is dat in het NAVO-document slechts één enkele zin zou kunnen worden uitgelegd als een echte vredestaak. (5) Het document ademt verder vooral confrontatie en oorlogszucht, door critici al “The West against The Rest policy” genoemd.

Nu de Amerikanen door de opkomst van andere naties en blokken hun machtspositie zien afbrokkelen, wordt overgeschakeld van hyperglobalisering naar beperkte globalisering, waarbij concurrenten kunnen worden uitgesloten, bestraft en bestreden. Het NAVO-takenpakket wordt daarmee nog veel omvangrijker, aangezien er zelfs plannen zijn een soort Financiële NAVO te koppelen aan het voeren van handelsoorlogen en het uitoefenen van sanctie regimes. Dat betekent enorme kosten voor de Europese bevolking, zowel wat betreft voedsel- en brandstofprijzen en dergelijke als verhoogde defensiebudgetten.

Volgens een interessant artikel van Wolfgang Streeck ontstaat feitelijk een soort arbeidsdeling tussen de EU en de NAVO, waarbij de eerste uiteraard ondergeschikt is aan de laatste. De EU zou eigenlijk drie taken op zich moeten nemen om de VS bij te staan in de mondiale strijd.
Een financiële taak: bijdragen aan zowel militaire als niet-militaire kosten van machtsprojectie;
Een politiek-administratieve taak: bijvoorbeeld social engineering om aan te sluiten civiele maatschappijen en staten voor de liberale democratie rijp te maken;
Een economische taak: “isonomy” bewerkstelligen, d.w.z. alle nationale markten gelijkschakelen, “anti-corruptiebeleid”;

De legitimiteitsvraag

De NAVO is vanuit kritisch perspectief een keihard politiek vehikel voor controle van Europa onder de knoet van het Amerikaans geleide imperium en het model van (beperkt) wereldmarkt kapitalisme. Een kleverige olievlek die geen enkele grens kent en zich langzaam uitbreidt over alle sectoren van ons leven. Daniele Ganser noemde de NAVO in zijn boek over Gladio (6) al de manifestatie van de beperkte soevereiniteit van Europese landen. McGowan beoordeelt de Pax Americana noch als duurzaam economisch model noch als stabiliteit bevorderende vorm van politiek management.

Om NAVO-uitbreidingen te rechtvaardigen, wordt doorgaans de mythe van zelfbeschikking aangeroepen. In het boek laat Volodymyr Ishchenko zien dat support voor aansluiting bij de NAVO in Oekraïne tijdens de Boekarest top slechts rond de 13% lag en zelfs na de Russische inval de 50% nog niet heeft gehaald (7).

Internationale verdragen gelden boven de nationale wet, zodat het van groot belang is dat ze op basis van gelijkwaardigheid worden afgesloten. Dit verdrag is er per definitie op gericht zichzelf ondergeschikt te maken aan de militaire commandostructuur van een andere staat. De bevolking wordt voornamelijk buitenspel gehouden bij deze onderwerping aan de VS, zie bv ook de benadering zonder tussenkomst van een volksstemming die de Finse en Zweedse regeringen onlangs hebben toegepast. Allesbehalve zelfbeschikking zet de toon.

De ironie wil dat ongekozen NAVO officials waarschuwen voor “aanvallen tegen de democratie”. Onlangs bereidde woordvoerder Rob Bauer ons voor op verdere militarisering van de samenleving

De recente geschiedenis van de NAVO leert dat het bondgenootschap er niet is voor mensenrechten, niet voor wereldvrede en eigenlijk ook niet voor verdediging. Bovendien ondermijnt de organisatie de VN. De legitimiteitsvraag zou in een gezond politiek klimaat een normale kwestie zijn. Dat die vraag nooit wordt gesteld verdient zonder meer een aparte studie.

Het boek geeft een aardig beeld van de ontwikkeling in de tijd en een goede indruk voor beginnende lezers. Voor de lezers die de gebeurtenissen na de val van de muur bewust hebben meegemaakt, biedt het een complete geheugensteun. Nadeel is dat het een bundel losse artikelen betreft, zonder coherente diepte analyse. Ondanks dat kun je blij zijn dat er überhaupt nog een kritisch boek is verschenen – al is meer studie, meer analyse en meer debat wel hard nodig.

.

..

Noten:

1. Het boek verscheen juist voor de Hamas operatie tegen Israël op 7 oktober 2023, een actie die de kiem in zich draagt een regionaal conflict te laten ontbranden, waarin ook de NAVO zich gemakkelijk in zal laten betrekken.

2. Uit het document: “We must seek to prevent the emergence of European-only security arrangement which would undermine NATO”.

3. Uit Hoofdstuk 2: “It is of fundamental importance to preserve NATO as the primary instrument for western defence and security as well as the channel for US influence and participation in European security affairs”.

4. Artikel 5 is het artikel dat stelt dat wanneer 1 lidstaat wordt aangevallen door een andere staat, de overige lidstaten direct ter zijde staan ter verdediging.

5. Zie punt 32 van het document: “We will pursue all elements of strategic risk reduction, including promoting confidence building and predictability through dialogue, increasing understanding (…)”

6. Daniele Ganser – Natos Secret Armies; Operation GLADIO and Terrorism in Western Europe.

7. In een artikel dat ik vorig jaar schreef voor Ravage nam ik al resultaten van Ishchenko’s onderzoek op naar aanleiding van een webinar waarbij hij spreker was. Dit heeft hij voor dit boek uitgewerkt in een artikel.
.